SỬ TRUNG QUỐC - Trang 91

chúa như Kiệt, Trụ không phải là giết vua mà là giết một kẻ thất phu. Mạnh
có giọng gay gắt hơn Khổng chỉ vì thời của Mạnh khác, chế độ phong kiến
sắp tàn rồi, còn tư tưởng thì chính là của Khổng.
Hai nguyên tắc trị dân, theo Khổng Tử, là “phú, giáo”: làm cho dân giàu và
dạy dân- Làm cho dân giàu là khiến cho họ đủ ăn, tài sản không được tập
trung vào một số người, mà phải được phân phối quân bình (“quân vô
bần”).
Dạy dân bằng lễ, nhạc: lễ để dân biết điều phải mà làm, trọng người trên;
nhạc là để hòa nhịp trên dưới. Và dạy dân thì trước hết người trên phải làm
gương cho dân: nếu người trên tốt thì người dưới đều theo mà thành tốt,
như cỏ nằm rạp theo chiều gió thổi.
Vì trọng sự dạy dân, cho tư cách của nhà cầm quyền là cần nhất, nên ông
mở tư thục, dạy đủ các hạng người, không phân biệt giàu nghèo, sang hèn,
hi vọng đào tạo được một số môn sinh có phẩm cách, có tài năng để giúp
các vua chúa đương thời, và theo truyền thuyết, ông có 3.000 đệ tử mà 72
người vào hạng hiền.

Nhà luân lí
Ông bảo mỗi người, từ vua tới thứ dân, đều phải tu thân; trong cuốn Đại
Học ông chỉ cách tu thân: “Đời xưa, muốn làm sáng đức trong thiên hạ thì
trước hết phải trị nước mình [nghĩa là làm cho nước mình được trị]; muốn
trị nước mình thì trước hết phải tề nhà mình; muốn tề nhà mình thì trước
hết phải chính cái tâm của mình; muốn chính cái tâm của mình thì trước hết
phải tinh thành cái ý của mình, muốn làm cho tinh thành cái ý của mình thì
trước hết phải có tri thức xác đáng; tri thức xác đáng ở chỗ xét kĩ mọi sự
vật”.
Đoạn đó là một trang bất hủ trong lịch sử triết học, ngang với đoạn giảng
về bát chính đạo của đạo Phật. Không triết gia nào coi trọng sự tu thân bằng
ông; ông cho rằng phải cải thiện cá nhân rồi mới cải thiện được xã hội.
Trong việc tu thân ông chú trọng đến đủ cả ba đức: nhân, trí, dũng. Ki Tô
chỉ chú trọng tới nhân (charité), Socrate chỉ chú trọng tới trí, Nietzsche chỉ
chú trọng tới dũng. Ông luyện đủ cả tình cảm, lí trí và nghị lực cho ta.