SỬ TRUNG QUỐC - Trang 92

Trong những sách, tài liệu viết trước ông, chúng ta không thấy nói hoặc nói
rất ít đến đức nhân, tới bộ Luận Ngữ mới thường gặp đức đó. Vậy nếu ông
không phát minh ra quan niệm nhân thì ít nhất cũng đã có công bổ túc nó,
đưa nó lên hàng đầu các đức.
Ông đặt trí gần ngang hàng với nhân, nghĩa. Ông cho rằng bất kì đức nào,
nhân, nghĩa, lễ, dũng, hiếu, đễ, trung tín... cũng phải có trí giúp, nghĩa là
phải sáng suốt. Ví dụ đức nhân mà không có trí thì không phân biệt được
người xấu, người tốt, không biết phải giúp người ra sao, trong hoàn cảnh
nào; đức dũng mà không có trí thì sẽ làm bậy, nguy cho mình, cho người...
Do trọng trí mà luân lí của ông có tính cách tự nhiên: con người phải giữ
đạo vì nó là lẽ phải, chứ không phải vì một vị thần thánh hay Thượng Đế
bắt ta phải giữ. Chính vì điểm đó mà các triết gia Pháp ở “thế kỉ ánh sáng”
(thế kỉ 18) như Diderot, Voltaire trọng ông và rất khen văn minh Trung
Quốc.
Phải có trí mới biết xứ sự hợp với đạo lí, không thái quá, không bất cập,
mới hợp với thời thế, cảnh ngộ, nghĩa là mới giữ được đạo trung dung, tùy
thời. Đây cũng là một điểm đặc biệt của Khổng Tử. Tôi chưa thấy triết gia
nảo để ý tới đạo đó, mà ông thì rất coi trọng nó. Nhờ nó mà ông có tinh
thần “vô khả, vô bất khả”, và người phương Tây gọi ông là “sage” (minh
triết).
Giáo lí của ông đầy đủ nhất. Đọc bộ Luận Ngữ gồm 20 thiên, khoảng 500
bài, đại đa số chỉ có 4-5 hàng trở xuống, chép những lời ông dạy môn sinh
và đối đáp với mọi hạng người, chúng ta thấy không có vấn đề gì ông
không bàn tới, từ vấn đề tu thân đến vấn đề tề gia, trị quốc; cách khuyên
can cha mẹ, cách dạy học, cách học, cách đọc sách, cách tế lễ, cách đối đãi
với môn sinh, với bè bạn, với kẻ trên người dưới, cả với người mù, người
có tang; lối sinh hoạt của ông ở triều đình, ở nhà, ở làng xóm, cả cách ăn
mặc nữa; cách xét người, giúp người, khi ngồi xe thì ra sao, khi vào triều
nên ra sao, khi tiếp đãi sứ thần nên ra sao, thái độ khi câu cá, khi bắn
chim... Riêng hạng trị dân, ông buộc họ phải có hai đức cần thiết này:
thương dân và giữ chữ tín với dân.
Chả trách nhà Nho ta hồi xưa, chỉ thuộc lòng bộ đó và ráng áp dụng vào đời