SỬ TRUNG QUỐC - Trang 93

sống mà đủ cho xã hội trọng vọng. Một nhà Trung Hoa học, Etiemble, bảo
ông mang ơn Khổng Tử cũng bằng mang ơn Montaigne của nước ông, một
triết gia Pháp sống sau Khổng Tử khoảng 2.000 năm.

Nhà giáo
Đối với môn sinh, Khổng Tử tuy nghiêm mà ôn hòa, thân mật. Ông bắt họ
phải gắng sức (học như bất cập) phải suy nghĩ, tìm hiểu (nếu ông vén cho
một góc mà không tự tìm ra ba góc kia thì ông không dạy cho nữa), phải
tổng hợp thành một mối, tìm điều căn bản mà khái quát, chứ không cần nhớ
nhiều; điều gì biết thì nói là biết, điều gì không biết thì nói là không biết;
phải nhớ bốn điều này: “vô ý”, xét việc gì thì đừng đem ý riêng (hoặc tư
duy của mình) vào; “vô tất”, đừng quyết rằng điều đó tất đúng; “vô cố”,
không cố chấp; “vô ngã”, không để cho cái “ta” làm mờ ám (nghĩa là phải
chí công vô tư)... Ông tập cho họ gặp việc cũng phải suy nghĩ, tìm một lối
xử sự hợp tình, hợp lí, hợp thời. Ở trên tôi đã nói ông đào tạo cho Trung
Hoa một giới đặc biệt mà 2.000 năm sau chưa dân tộc nào có, tức giới sĩ để
thay giới quí tộc thiếu đức thiếu tài.
Trong bộ Luận Ngữ có cả trăm câu làm châm ngôn cho đời sau. Nhưng
phải là người từng trải, năm chục tuổi trở lên mới thấy được cái thâm thúy
và quí tinh thần nhân bản trong tư tưởng của ông. Có người hỏi ông nên lấy
đức báo oán không, ông đáp: “Thế thì lấy gì báo đức? Cứ chính trực mà
báo oán và lấy đức mà báo đức.” Sự minh triết của ông ở đó. Lấy đức báo
oán thì đại độ thật, nhưng luôn luôn theo qui tắc đó thì xã hội sẽ loạn mất.
Một tư tưởng mới mẻ nhưng phải hợp tình hợp lí, thiết thực, có ích cho
nhân quần thì mới đáng quí; còn nói cho sướng miệng mình, sướng tai
người nghe mà không dùng được thì có khi chỉ là ngụy biện, không khó gì
cả.
Khổng Tử mất năm 73 tuổi. Môn sinh để tang ông ba năm, một số cất nhà ở
bên mộ ông suốt thời gian cư tang. Sau dân chúng tụ lại đó trồng cây, dựng
nhà thành lập một làng. Vinh dự đó tôi chưa thấy triết gia nào được.
Một môn sinh, Tăng Sâm, chép lại lời ông mà viết cuốn Đại Học; một cháu
nội của ông, Tử Tư, cũng chép lại lời ông trong cuốn Trung Dung. Học trò