SỬ TRUNG QUỐC - Trang 98

Ông hăng hái và rất hùng hồn, có tinh thần một chính trị gia, một chiến sĩ
hơn một triết gia.
Ông dạy học, khoảng 40 tuổi mới nổi danh, cũng như Khổng Tử, dắt môn
sinh đi thuyết phục các vua chư hầu. Hình như đoàn thầy trò ông khá đông:
mấy chục cỗ xe, có thể cả trăm người. Ông qua Tề, một nước mạnh nhất
thời đó, văn minh, có truyền thống trọng hiền, kinh đô Lâm Tri là nơi tụ
họp các kẻ sĩ bốn phương, rồi qua Đằng, một nước rất nhỏ. Vua Tề Tuyên
vương không chịu theo đạo ông; vua Đằng thực tâm theo đạo ông, nhưng
bất lực. Ông lại trở về Tề, rồi sau qua Tống, cũng thất vọng nữa. Ở đâu
người ta cũng niềm nở đón tiếp ông, chu cấp cho thầy trò ông như những
khách quí, khi đi lại tặng ông một số vàng để chi dùng, nhưng trước sau
ông vẫn không thi hành được chí của ông là phục hồi chế độ phong kiến và
phát huy đạo Khổng.
Sau cùng ông bỏ ý định làm chính trị, lui về quê, soạn chung với môn sinh
một cuốn để chép lại những cuộc tiếp xúc của ông với vua chúa đương thời,
tức cuốn Mạnh Tử, một trong Tứ thư của đạo Khổng.
Khổng Tử đưa ra thuyết Chính Danh: vua không có tư cách, không làm
tròn bổn phận thì không đáng gọi là vua, nhưng không bảo phải nên gọi là
gì, có nên lật đổ không. Mạnh Tử dứt khoát hơn, bảo “dân vi quí, quân vi
khinh” (trong nước, dân quí hơn vua), phải phế bỏ những ông vua làm hại
dân, và nếu là bạo chúa thì có thể giết, có thể làm cách mạng, giết một bạo
chúa như Kiệt, Trụ, không phải là giết vua, mà giết một tên thất phu; nhưng
phải là một hiền nhân, có tài có đức, được dân tín nhiệm (hạng đó, Mạnh
Tử gọi là “thiên lại”) mới được làm cách mạng.
Có hai hạng vua đáng giết: hiếu chiến, xua quân đi chiếm đất nước khác để
cho dân chết, như vậy là cho đất ăn thịt dân; không lo nuôi dân, để dân đói
khổ mà trong chuồng của nhà vua thì có ngựa mập, như vậy là cho loài thú
ăn thịt dân.
Ông rất lo đến vấn đề dưỡng dân. Dân nghèo vì không có việc làm, hóa ra
bậy bạ, mắc vòng tội lỗi, rồi cứ chiếu theo pháp luật mà trừng trị tức là bủa
lưới bắt dân. Thời ông chế độ tỉnh điền nhiều nước đã bãi bỏ, dân nghèo
không đủ sức để tự khai phá những đất đai mới, phải làm nông nô cho một