Một số hành vi hợp tác có thể được lý giải bằng sự vị tha tương hỗ hay sự
phù hợp bao hàm. Nhưng nếu diễn giải sâu hơn, đó chính là cảm thức về
các hành vi “đúng” và “sai” trong cuộc sống con người tại các cộng đồng
săn bắt-hái lượm đã tiến hóa nhờ truyền lại các gene mang các đặc điểm
này, cũng giống như sự lan tỏa của văn hóa nhờ bắt chước và học tập. Bộ
tộc Chewong sống trong các khu rừng nhiệt đới ở Malaysia là một thí dụ
nhân chủng học về cách thức quá trình này diễn ra. Giống như nhiều bộ tộc
săn bắt-hái lượm khác, người Chewong (vốn rất hạn chế về sản xuất nông
nghiệp) cũng thực hiện phân phối bình quân và lối sống của họ chịu sự chi
phối của một hệ thống mê tín gọi là punen. Theo nhà nhân chủng học Signe
Howell, người đã dành thời gian nghiên cứu về bộ tộc Chewong, punen có
thể được định nghĩa là “một tai ương hay nỗi bất hạnh do không đáp ứng
một nhu cầu cấp bách.” Trong thế giới của người Chewong, những nhu cầu
quan trọng nhất đều liên quan đến thức ăn và các chuẩn mực về chia sẻ thức
ăn gắn liền với truyền thuyết về “Yinlugen Bud,” vị thần đã nâng đỡ bộ tộc
từ một cuộc sống hoang dã hơn. Truyền thuyết này cho rằng ăn uống một
mình là hành vi không tốt của con người. Những huyền thoại, thần linh, tôn
giáo và đạo đức được hoà trộn trong văn hóa của người Chewong qua khái
niệm punen, và đều liên quan tới vấn đề thực tế nhất đối với sự tồn tại của
mỗi cá nhân và cả cộng đồng – ăn và chia sẻ thức ăn. Do đó, Howell nói,
người Chewong bằng mọi giá tìm cách không chọc giận punen. Nếu kiếm
được thức ăn ở xa ngôi làng, nó sẽ nhanh chóng được mang về, bày cho
mọi người cùng thấy và được chia đều cho các gia đình và các thành viên
trong mỗi gia đình. Để tránh bị punen trừng phạt, một thành viên trong gia
đình người thợ săn sẽ chạm vào con vật và sau đó chạm vào tất cả những
người có mặt, miệng liên tục nói punen. Trong hệ thống này, niềm tin tôn
giáo mê tín và các vị thần linh sẽ giám sát quá trình phân phối, làm lan tỏa
trong mỗi cá nhân một cảm thức chung về hành vi đúng, sai có liên quan
đến sự sống còn của cả cộng đồng.
Qua thí dụ này, tôi muốn nói chúng ta không cần làm các phép tính đạo đức
và xã hội về những hành vi đúng, sai. Quá trình tiến hóa đã tính toán hộ
