xúc phi đạo đức như thô bạo, bon chen và ích kỷ – các xu hướng phản xã
hội, hay khuynh hướng xấu.
Một biểu hiện của khuynh hướng tự nhiên mang tính kinh nghiệm chia thế
giới thành hai nửa chúng ta và họ thể hiện rất rõ trong một thí nghiệm do
nhà tâm lý xã hội học Charles Perdue tiến hành năm 1990. Những người
tham gia được cho biết họ đang làm một bài kiểm tra khả năng ngôn ngữ,
trong đó họ phải học các âm tiết vô nghĩa như xeh, yof, laj, wuh. Một nhóm
học các âm tiết này cùng các từ “trong nhóm” (chúng ta, của chúng ta), một
nhóm sẽ học chúng cùng các từ “ngoài nhóm” (họ, của họ), và nhóm đối
chiếu sẽ học chúng cùng các từ trung lập (anh ấy, cô ấy, của bạn). Sau đó,
các đối tượng được yêu cầu đánh giá sự thú vị hay nhàm chán của các âm
tiết vô nghĩa. Đáng chú ý (hoặc có thể không có ý nghĩa gì, tùy thuộc quan
điểm của bạn về bản tính con người), các đối tượng ghép các âm tiết này
với các từ “trong nhóm” đánh giá mức độ thú vị của chúng cao hơn hẳn hai
nhóm ghép chúng với các từ “ngoài nhóm” hoặc trung lập.
Chúng ta đều có phần thiện và phần ác. Đa số mọi người trong đa số hoàn
cảnh đều tốt bụng, có đạo đức và hành xử đúng đắn, nhưng trong một số
hoàn cảnh nhất định, bản năng của những hành vi xấu xa, vô đạo đức được
neo giữ trong phần tối của tâm hồn lại trỗi dậy.
***
Cuối thập niên 1970 khi tôi tốt nghiệp đại học, Philip Zimbardo đã trở
thành huyền thoại trong lĩnh vực tâm lý học, và từ đó tới nay tên tuổi của
ông ngày một lớn hơn. Sinh ra tại Nam Bronx và lớn lên trong nghèo túng,
cha mẹ đều thất học, Zimbardo trực tiếp chứng kiến điều gì có thể xảy ra
khi con người sống trong những môi trường nơi luật pháp không được thực
thi và thiếu vắng lòng tin. Khi trở thành một giáo sư trẻ tại Đại học
Stanford, ông đã tiến hành thí nghiệm quan sát những chiếc xe hơi vô chủ,
một chiếc đặt tại miền quê đầy ám ảnh thời thơ ấu của ông và một chiếc đặt
tại khu phố cao cấp Palo Alto, bang California. Tại Bronx, người ta bắt đầu
