mực muốn Zimbardo dừng lại trước khi có ai đó tổn thương nghiêm trọng.
Vào phút đó, ông nhận ra mình đã trở thành một phần của thí nghiệm trong
vai trò người quản giáo. “Tôi dừng thí nghiệm không phải vì những cảnh
ghê rợn diễn ra trong nhà tù,” ông giải thích trong bản phân tích thí nghiệm,
“mà vì nỗi sợ hãi khi nhận ra chính tôi cũng có thể trở thành tên cai ngục
tàn ác nhất hoặc kẻ tù nhân yếu ớt nhất, tới mức không thể ăn uống hay đi
vệ sinh nếu không được phép của người giám sát.”
Tôi hỏi Zimbardo, sau ba thập kỷ ông suy nghĩ gì khi nhìn lại thí nghiệm
này. “Thông điệp của thí nghiệm Nhà tù Stanford là hoàn cảnh có thể tác
động tới hành vi của con người nhiều hơn những gì chúng ta nhận thức và
đánh giá,” ông nói. “Các nhà tâm lý xã hội học như tôi luôn cố gắng tìm
cách uốn nắn niềm tin của nhiều người cho rằng cái ác chỉ hình thành từ
khuynh hướng của các cá nhân – từ trong gene, não bộ và bản tính của mỗi
người – và rằng có những trái táo lành và những trái táo thối.” Nhưng thực
sự có những trái táo thối? Tất nhiên là có, Zimbardo thừa nhận, nhưng đại
đa số tội ác trên thế giới không thể chỉ do vài trái táo thối đó gây ra; thay
vào đó, những người bình thường sẽ có hành vi bất thường trong một số
hoàn cảnh nhất định. Zimbardo luôn đánh giá rất công tâm: “Trước khi lên
án các cá nhân, điều cần làm đầu tiên là tìm hiểu xem hoàn cảnh nào đã đưa
đẩy họ đến với những hành vi xấu xa. Tại sao không coi họ là những trái
táo lành đựng trong thùng xấu thay vì coi họ là những trái táo thối đựng
trong thùng tốt?”
Làm sao để phân biệt táo lành vào táo thối, thùng tốt và thùng xấu? “Khi
tiến hành thí nghiệm tại Stanford, tôi biết các sinh viên đều là những trái táo
lành vì họ đã trải qua hàng loạt bài kiểm tra – trắc nghiệm tính cách, phỏng
vấn lâm sàng, thẩm định lý lịch... Tất cả đều rất bình thường. Sau đó, chúng
tôi ngẫu nhiên xếp họ vào nhóm cai ngục hoặc tù nhân. Vì thế, trong ngày
đầu tiên tất cả đều là những trái táo lành. Nhưng qua vài ngày, những sinh
viên được chọn làm cai ngục biến thành những tên đồ tể tàn bạo, trong khi
