luận về tiền bồi thường, nếu trên đường đi việc tấn công người nào giúp
tăng số tiền đó lên gấp đôi, chắc chắn tôi sẽ tấn công anh ta. Tất cả chúng
tôi đều như thế.” Khi sản xuất bộ phim tài liệu về Enron năm 2005, đạo
diễn Alex Gibney phát hiện một băng ghi âm lưu trữ tại một công ty năng
lượng bên Bờ Đông, trong đó ông nghe thấy giao dịch viên của Enron đề
nghị kỹ sư tại các trạm tiếp năng lượng tạm ngừng hoạt động của trạm
nhằm giảm lượng cung theo một cơ chế nhất định, đẩy giá năng lượng lên
cao và đem lại lợi nhuận trực tiếp cho Enron. Năm 2000, sự gian lận này
khiến tình trạng thiếu hụt năng lượng ở California trở nên trầm trọng, trong
khi hóa đơn năng lượng tăng vùn vụt; và tất nhiên, giá cổ phiếu Enron cũng
vậy. Khi mùa khô ập tới California, hoạt động của các trạm năng lượng
càng bị gián đoạn, khiến giá cả càng leo thang, người ta có thể nghe thấy
giọng đầy hào hứng của một giao dịch viên: “Cháy, cứ cháy nữa đi!”
Cách đánh giá của Skilling và hệ thống tiền thưởng dẫn đến rất nhiều hành
vi lén lút giữa các trưởng bộ phận và các giám đốc, họ trao đổi điểm đánh
giá như trong các cuộc cá đua ngựa. Đây là câu chuyện điển hình được một
giám đốc kể lại: “‘Tôi không biết cô có thể cho tôi vài phút để nói chuyện
về PRC không?’ Cô ta đáp, ‘Sao thế – anh muốn thỏa thuận à?’ ‘Đúng vậy,’
tôi nói, và thế là chúng tôi thỏa thuận với nhau.” Một giám đốc mô tả hệ
thống PRC đã tạo ra “môi trường khiến nhân viên ngại bày tỏ ý kiến và
không dám đặt câu hỏi về công việc kinh doanh phi đạo đức và có thể phi
pháp. Hệ thống này vừa tùy ý vừa chủ quan nên nó dễ trở thành công cụ
được các nhà quản lý sử dụng để thưởng cho lòng trung thành mù quáng và
dập tắt sự bất đồng từ trong trứng nước.” Vì nó buộc các nhân viên đấu đá
với nhau nhau, hệ thống này tạo ra một môi trường nuôi nấng những nhân
viên Enron tồi tệ nhất: ích kỷ, bon chen và tham lam.
Bên cạnh niềm tin vào học thuyết xã hội của chủ nghĩa Darwin đã lỗi thời
và thiếu vững chắc, Skilling còn là một người ưa mạo hiểm – do thiếu
dopamine, chúng ta có thể phỏng đoán – khiến ông chấp nhận các rủi ro lớn
đối với bản thân và công ty. Những chuyến dã ngoại mạo hiểm tổ chức cho
