mớ chứng khoán rớt giá, những khoản đầu tư phi lợi nhuận và những mối
quan hệ bất thành. Tại sao khoản đầu tư trong quá khứ lại ảnh hưởng đến
quyết định trong tương lai? Nếu chúng ta hoàn toàn duy lý, hãy vứt bỏ
những niềm tin cũ và bắt đầu tính toán cơ hội thành công từ nay trở đi. Vậy
mà, chúng ta vẫn cố tìm cách hợp lý hóa những gì đã làm trong quá khứ và
chính điều đó sẽ ảnh hưởng tới các lựa chọn trong hiện tại.
***
Khi rơi vào tình huống bất đồng nhận thức, không ít người có thói quen
“chữa cháy” bằng cách đưa ra những lời biện minh. Không may cho họ, các
nghiên cứu được tiến hành sau Festinger cho thấy, ông đã đánh giá thấp tầm
ảnh hưởng của việc làm này. Hai học trò của Festinger – Carol Tavris và
Elliot Aronson – đã làm sáng tỏ vấn đề này trong cuốn sách được đặt tên rất
hay, Có nhiều thiếu sót (nhưng không phải do tôi), khả năng giải thích hợp
lý các lựa chọn và hành vi của con người bằng cách tự biện hộ dường như
là vô biên.
Cụm từ “có nhiều thiếu sót” đã nói lên tất cả bản chất của quá trình hợp lý
hóa. Tháng 3 năm 2007, Chưởng lý Hoa Kỳ Alberti R. Gonzales đã sử dụng
chính cụm từ này khi phát biểu trước công chúng về quyết định sa thải một
số luật sư đang gây tranh cãi: “Tôi thừa nhận trong việc này còn có nhiều
thiếu sót. Tôi xin nhận mọi trách nhiệm.” Tuy nhiên, ông tìm cách hợp lý
hóa, “Tôi vẫn giữ nguyên quyết định và cho rằng nó là quyết định đúng
đắn.” Cụm từ này quen thuộc đến mức trở thành sáo ngữ. “Có lẽ các chính
phủ tôi từng phục vụ đã có nhiều thiếu sót”, Henry Kissinger đã thú nhận
như vậy sau khi gây chiến tại Việt Nam, Campuchia và Nam Mỹ. Edward
Egan - Hồng y giáo chủ chăm sóc phần hồn cho thành phố New York, cũng
từng thừa nhận sự bất lực của Nhà thờ Thiên chúa giáo trước tệ nạn linh
mục quấy rối tình dục trẻ em: “Bằng nhận thức muộn màng, chúng tôi nhận
thấy ở đâu đó vẫn còn nhiều thiếu sót... Tôi xin chân thành tạ lỗi.” Và tất
nhiên, các chủ doanh nghiệp cũng ưa chuộng cụm từ này không kém gì các
