ra, Hồ Nguyên Trừng nói: “Thần không ngại đánh, chỉ sợ lòng dân có theo
hay không theo mà thôi.” 600 năm rồi, câu nói ấy vẫn chứa đựng bao nhiêu
uẩn ức. Xưa nay, kẻ đế vương khi tranh đoạt thường chỉ lấy máu quân sĩ để
tưới dưới chân thành chứ đâu để ý lòng dân trước một trận đánh. Nhưng Hồ
Nguyên Trừng lại thốt lên câu đó, vì cha đẻ của súng thần công này đã nhìn
thấy 20 vạn quân Minh được sự hậu thuẫn của một lượng lớn người Nam.
Chẳng hạn, khi Trường Phụ tiến đến sông Phú Lương, quân nhà Hồ chặn
giữ. Trương Phụ chưa biết tính ra sao thì có hai hàng tướng người Việt là
Mạc Thúy và Đặng Nguyên vẽ bán đồ địa hình xin làm hướng đạo, Trương
Phụ đánh thẳng vào, nhà Hồ bại trận.
Thất bại của Hồ Quý Ly là bài học mất nước mà dân tộc không được
quên. Ở đây Trần Thiêm Bình là người đã cho giặc Minh cái cớ chính
thống để “nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn, vùi con đỏ xuống hầm tại
vạ”, nhưng Trần Thiêm Bình chỉ là đại diện của một tầng lớp quý tộc nhà
Trần sa cơ, trong cơn khủng hoảng hồng cứu lấy vị trí lãnh đạo của mình
mà sẵn sàng đánh đổi cả chủ quyền dân tộc. Bi kịch hơn cả, chính là một bộ
phận người Việt đã bị nhà Minh thu phục được nhân tâm theo cái cách biến
Hồ Quý Ly thành nhân vật phản diện, đưa chính nghĩa về tay họ như một
người anh cả đang lấy lại công bằng cho tiền triều. Với danh nghĩa “phù
Trần diệt Hồ”, quân Minh thậm chí còn được sự hỗ trợ bởi một số lực
lượng người Việt, như Đèo Cát Hãn, thể ty châu Ninh Viễn (nay là Lai
Châu), xin dẫn 4000 bộ thuộc theo đánh giúp. Ngày đánh bại nhà Hồ, việc
đầu tiên người Trung Quốc làm là đăng cáo thị gọi tất cả tôn thất nhà Trần
đến. Những kẻ vì danh vọng, vì quyền lợi bản thân mà quên đi dân tộc đã
xuất hiện với hy vọng nhận chức tước và ngôi báu. Nhưng điều họ nhận
được thật quá đau đớn, khi tất cả phải ký vào một văn bản của nhà Minh
với nội dung: “Vì đất An Nam vốn là đất Giao Châu ngày trước, nay xin
đặt quận huyện như cũ.” Những chí sĩ của nhà Trần đến tận ngày cuối khi
phát hiện ra bộ mặt thật của nhà Minh, vì quá phẫn uất và hối hận, đã gieo
mình xuống sông tự vẫn. Có lẽ họ đã cứu vãn được một chút danh dự cuối
cùng.
