cả các yếu tố của giấc mơ bộc lộ đều là yếu tố chắc chắn. Chúng tôi coi sự
nghi ngờ, thiếu tự tin là do họat động của kiểm duyệt và giả định rằng
những ý nghĩ khởi thủy của giấc mơ thì chưa có nghi ngờ nghĩa là một hình
thức phê phán. Dĩ nhiên nghi ngờ và thiếu tự tin cũng như mọi thứ khác có
thể là vết tích từ lúc thức và khơi động giấc mơ xuất hiện (xem Giải thích
giấc mơ [Traumdeutung] - bản tiếng Nga, in lần thứ 5, 1919, trang 386).
“Đám đông tiến ngay đến chỗ cực đoan nhất, một điều mơ hồ vừa
được nói ra lập tức trở thành hiển nhiên, một chút ác cảm mới nhen nhúm
bùng ngay thành lòng căm thù hung bạo (trang 186). Khuynh hướng phóng
đại, qúa trớn như thế cũng đặc trưng cho những kích động của trẻ con,
khuynh hướng đó lặp lại trong giấc mơ. Trong mơ, do sự cách li của các
kích động tình cảm trong vô thức mà một chút bực dọc lúc ban ngày có thể
trở thành ước muốn sát hại kẻ có lỗi, còn một ý nghĩ tội lỗi thoáng qua có
thể trở thành nguyên cớ một hành động tội lỗi được thể hiện trong giấc mơ.
Bác sĩ Hans Sachs có nhận xét rất hay: “Chúng ta sẽ tìm thấy trong ý thức
những điều giấc mơ thông báo cho ta về quan hệ của ta với thực tại, cũng
như ta chẳng nên ngạc nhiên nếu dưới kính hiển vi con sinh vật đơn bào đã
biến thành một quái vật”. (xem Giải thích giấc mơ [Traumdeutung] bản
tiếng Nga, in lần thứ 5, 1919).
Đám đông vốn có xu hướng cực đoan nên chỉ những kích động
phóng đại mới gây cho nó phấn khích mà thôi. Kẻ muốn có ảnh hưởng với
đám đông chẳng cần lí lẽ đúng, hắn chỉ cần tạo ra những bức tranh thật rực
rỡ, phóng đại và lặp đi lặp lại một chuyện là đủ. “Vì đám đông không nghi
ngờ vào tính đúng đắn hay sai lầm của lí lẽ của nó trong lúc hiểu rõ sức
mạnh của mình cho nên nó vừa thiếu khoan dung vừa sùng tín đối với thủ
lĩnh. Đám đông tôn thờ sức mạnh, việc thiện đối với nó chỉ là biểu hiện của
sự yếu đuối. Đám đông đòi hỏi các anh hùng của nó phải có sức mạnh và
uy lực. Đám đông muốn bị thống trị, muốn bị đè nén. Nó muốn sợ kẻ thống
trị. Đám đông rất bảo thủ, nó khinh bỉ mọi điều mới mẻ và tiến bộ, nó sùng
kính tuyệt đối truyền thống (trang 189).
