từng phát triển độc lập với nhau. Chúng ta cũng đã biết một qúa trình tương
tự như vậy trong đời sống tình dục dưới dạng hợp nhất các xu hướng dục
tính thành cái mà chúng ta gọi là tổ chức tính dục Nhiều thí dụ mà chúng
tôi biết lại chứng tỏ rằng sự hợp nhất của cái “Tôi” cũng như sự hợp nhất
của tính dục (libido) có thể gặp thất bại: thí dụ như các nhà tự nhiên học
tiếp tục tôn sùng kinh thánh v.v…
Ngoài ra, đám đông còn bị mê hoặc bởi ma lực của ngôn từ, ngôn từ
có thể tạo ra trong lòng đám đông những cơn bão kinh hoàng cũng như có
thể trấn an được nó. “Lí lẽ và sự thuyết phục không thể nào chống lại được
một số từ ngữ, một vài công thức có sẵn. Chỉ cần nói những từ đó hay
những công thức đó trước đám đông với một thái độ sùng tín thì lập tức
người ta sẽ cúi đầu và nét mặt sẽ đầy thành kính” (trang 235). Ta hãy nghĩ
đến các huý kị của người tiền sử và sức mạnh ma thuật mà họ gắn cho danh
từ và tên gọi . Sau hết: đám đông không bao giờ khao khát chân lý. Họ đòi
hỏi ảo tưởng mà họ không thể nào thoát ra được. Đối với đám đông cái phi
thực lại ưu việt hơn cái thực, cái không hiện hữu cũng có ảnh hưởng mạnh
như cái hiện hữu. Đám đông có xu hướng không phân biệt giữa có và
không (trang 203).
Chúng tôi đã chứng minh rằng óc tưởng tượng và ảo tưởng quá mức
do ham muốn không được thoả mãn là bước khởi đầu quyết định tạo ra các
chứng suy nhược thần kinh. Chúng tôi cũng phát hiện ra rằng đối với người
bị suy nhược thần kinh thì cái có giá trị không phải là hiện thực khách quan
bình thường, mà chính là hiện thực do tâm lí của họ tạo ra. Triệu chứng
loạn thần kinh phát sinh chỉ do tưởng tượng chứ không tái tạo một cảm xúc
có thật; một cảm tưởng tội lỗi ám ảnh một người nào đó thực ra chỉ căn cứ
trên cơ sở một dự định độc ác mà chưa bao giờ được thực hiện. Cũng như
trong giấc mơ và thôi miên, trong tâm lí đám đông nguyên tắc thực tiễn bị
sức mạnh của các ước muốn phấn khích đẩy xuống hàng thứ yếu.
Những điều mà Le Bon nói về lãnh tụ của đám đông không được
đầy đủ lắm, không cho phép ta tìm ra qui luật nhất định nào. Ông giả định
rằng ngay khi các con vật tụ tập lại, không kể đấy là đàn gia súc hay một
