Như vậy là ông thày thôi miên đã dùng các biện pháp của mình để
đánh thức một phần các tàn tích của quá khứ xa xăm, cái tàn tích còn thể
hiện trong quan hệ với cha mẹ, nhất là với cha; ông thày đã đánh thức hình
ảnh một cá nhân đầy uy lực, người ta phải mất hết ý chí khi có mặt người
đó; ở cạnh người đó hay để hắn trông thấy là cả một mối hiểm nguy. Chúng
ta chỉ có thể tưởng tượng thái độ của một cá nhân trong bầy ô hợp nguyên
thủy với người cha tiền sử dưới dạng như vậy. Khi nghiên cứu các phản
ứng khác chúng tôi nhận thấy rằng tùy thuộc vào đặc điểm riêng của từng
cá nhân mà mức độ tái lập các hoàn cảnh quá khứ của từng người là không
giống nhau. Nhận thức rằng thôi miên chỉ là một trò chơi, rằng đây chỉ là
làm sống lại một cách giả tạo những ấn tượng cũ có thể vẫn còn và điều đó
làm cho người bị thôi miên đủ sức kháng cự lại những hậu quả nghiêm
trọng của việc triệt tiêu ý thức bằng thôi miên.
Đặc điểm đáng sợ, đầy ám ảnh của đám đông mà ta thấy trong các
biểu hiện do ám thị có thể được coi là có xuất xứ từ bầy ô hợp nguyên thủy.
Lãnh tụ của đám đông vẫn là người cha tiền sử, người ta sợ hắn; đám đông
muốn được điều khiển bởi một quyền lực vô giới hạn; đám đông khao khát
một người có quyền uy; đám đông khao khát, theo lời của Le Bon, được
phục tùng. Người cha tiền sử là lí tưởng của đám đông, nhân vật lí tưởng ấy
thay vì chiếm hữu cái “Tôi”-lí tưởng lại thì lại chiếm hữu chính cái “Tôi”.
Thôi miên có thể được coi là đám đông có hai người, còn ám thị là niềm tin
đặt cơ sở không phải trên sự tri giác và suy luận mà trên cơ sở liên kết Eros.
Cần phải nói rằng những quan điểm trình bày trong chương này cho phép
chúng ta đi từ quan điểm của Bernheim ngược về những lối giải thích một
cách thô sơ và xưa cũ hơn về thôi miên. Theo Bernheim thì mọi hiện tượng
thôi miên đều là sản phẩm của ám thị, còn ám thị là nguyên thể bất khả
phân. Chúng tôi lại đi đến kết luận rằng ám thị là biểu hiện của trạng thái
thôi miên, còn thôi miên lại có nguồn gốc bẩm sinh còn giữ lại một cách vô
thức từ cội nguồn xa xưa của gia đình loài người.
