Chúng ta lại có thể khẳng định rằng, cái “nhận ra” này thường xảy ra ở
phần lớn đàn bà và con trẻ, là những thành phần dễ xúc động nhất. Đồng thời
nó cũng nói lên một điều là những nhân chứng như vậy rất ít có giá trị trước
tòa. Đăc biệt những lời khai từ miệng trẻ con không bao giờ nên quan tâm
tới. Các quan tòa luôn lặp đi lặp lại, ở tuổi đó người ta không biết nói dối; đó
là một câu nói vô vị. Nếu như họ được học về tâm lý học sâu hơn một chút
họ sẽ hiểu rằng: hoàn toàn ngược lại, trong lứa tuổi đó người ta thường
xuyên nói dối. Dĩ nhiên là sự nói dối chẳng tác hại gì, nhưng dù sao nó cũng
là nói dối. Việc tuyên án một kẻ có tội có lẽ làm theo kiểu tung đồng xu xem
ra lại còn xác đáng hơn là kiểu dựa vào những chứng cứ của trẻ con như vẫn
thường xảy ra.
Tạo nên những truyền thuyết
Quay trở lại những quan sát được đám đông tiến hành, chúng ta kết luận
như sau, những quan sát tập thể đều thuộc vào loại có nhiều sai lầm nhất, và
phần lớn, nó đơn giản chỉ là ảo giác của một cá nhân, qua lây nhiễm đã tác
động đến tất cả những người khác. Vô số các trường hợp đã chỉ ra rằng
người ta phải rất cảnh giác với năng lực làm chứng của đám đông. Hàng
nghìn con người đã chứng kiến trận đánh nổi tiếng của kỵ binh tại Sedan,
nhưng thật không thể nào biết được chính xác ai là người chỉ huy trận đánh
này từ những tường thuật trái ngược nhau của các nhân chứng. Viên tướng
người Anh Wolseley đã chứng minh trong quyển sách mới đây của ông ta
rằng, cho đến nay những sự kiện quan trọng nhất trong trong trận Waterloo
đã bị xác định một cách nhầm lẫn rất nhiều, mặc dù có hàng trăm nhân
chứng chứng nhận những sự kiện đó.
Tất cả những ví dụ trên cho thấy, tôi nhắc lại, năng lực làm chứng của
đám đông có ít giá trị như thế nào. Các sách giáo khoa về logic học xếp sự
trùng hợp của một số đông nhân chứng thuộc vào loại bằng chứng chắc chắn
nhất, có thể dùng để khẳng định một sự kiện. Nhưng những gì chúng ta biết
được từ tâm lý học đám đông đã chỉ cho thấy, đám đông về điểm này đã rất
nhầm lẫn như thế nào. Những sự kiện quan sát được bởi một số đông người
chắc chắn sẽ là những sự kiện đáng nghi ngờ nhất. Để giải thích rằng một sự
kiện xảy ra đúng như vậy vì đã có đồng thời hàng nghìn con người xác nhận,
có nghĩa là giải thích rằng, cái thực của sự kiện đó nhìn chung rất khác biệt
với những tường thuật được cung cấp.
Từ trên đây ta rút ra một điều rõ ràng rằng, những tác phẩm lịch sử nên
