điểm xã hội học, trong thực tế không có sự cao thấp của các ý tưởng, có
nghĩa là không có quan điểm này cao hơn quan điểm kia. Chỉ qua việc, để
một ý tưởng có thể đến được với đám đông và phát huy tác động, nó đã phải
trải qua quá trình lột bỏ tất cả những gì từng làm nên sự vĩ đại, sự cao siêu
của nó, cũng đã nói lên điều đó.
Giá trị của một ý tưởng xếp theo thứ bậc là hoàn toàn vô nghĩa; chỉ có
tác động của nó mới thực sự là điều cần phải để ý. Những ý tưởng thiên chúa
giáo thời trung cổ, những ý tưởng dân chủ thế kỷ 18, những ý tưởng xã hội
chủ nghĩa ngày nay chắc chắn rằng không thể có một thứ bậc thật cao, về
mặt triết học người ta có thể coi chúng là những nhầm lẫn khá đáng thương,
nhưng ý nghĩa của chúng đã và đang cực kỳ to lớn và sẽ còn rất lâu nữa
chúng vẫn là những phương tiện cơ bản nhất để điều hành một nhà nước.
Nhưng ngay cả khi, nếu như ý tưởng đã trải qua sự biến đổi để đám đông
có thể tiếp nhận, nó cũng chỉ sẽ có tác động, nếu như nó - qua những bước
khác nhau, những bước này là gì còn phải tiếp tục nghiên cứu thêm - thâm
nhập được vào cái vô thức của đám đông và trở nên tình cảm của họ. Sự biến
chuyển này thông thường kéo dài rất lâu.
Người ta không được phép tin rằng, một ý nghĩ chỉ cần qua chứng minh
được tính đúng đắn của nó là có thể gây nên tác động, ngay cả đối với những
người hiểu biết. Ta sẽ tin vào điều này, khi ta thấy, những bằng chứng sáng
tỏ nhất cũng chỉ có một ảnh hưởng rất nhỏ bé vào phần đông các con người.
Một bằng chứng vững chắc có thể được một người nghe có kinh nghiệm
chấp nhận, nhưng cái vô thức bên trong anh ta sẽ nhanh chóng đưa anh ta trở
lại cái quan điểm có từ ban đầu. Nếu vài ngày sau gặp lại, anh ta sẽ lại nêu
lên những nghi vấn mới với những lý lẽ y hệt như thế. Anh ta rõ ràng đã bị
những ảnh hưởng của các quan niệm trước đây tác động, những cái lớn lên
từ tình cảm; và chính chúng đã ảnh hưởng tới động cơ của những lời nói và
hành động.
Nếu một ý tưởng, khi đã ăn sâu được vào tâm hồn đám đông, lúc đó nó
sẽ phát triển thành một quyền lực không gì chống lại được, và tạo ra hàng
loạt những tác động. Các ý tưởng triết học dẫn đến cuộc cách mạng Pháp đã
phải cần đến gần một thế kỷ mới có thể bám rễ vào tâm hồn những người
dân. Người ta cũng biết, nó đã sinh ra một sự tàn bạo không gì ngăn cản nổi
như thế nào. Cuộc tấn công của toàn dân nhằm giành lại sự công bằng xã
hội, hiện thực hóa những ý tưởng về nhân quyền và tự do đã làm rung
