Ta phải bắt đầu với các điều luật và thể chế của lần lượt từng dân tộc
một, để chỉ ra xem nó thể hiện đến mức độ nào các đòi hỏi của một chủng
tộc và tại sao phải không nên thay đổi một cách thô bạo. Người ta có thể
tranh luận về những ưu và khuyết điểm của sự tập trung hóa một cách triết
lý, nhưng nếu chúng ta nhận thấy, một dân tộc được hình thành từ những
chủng tộc như thế nào, đã cố gắng cả ngàn năm để từng bước đạt đến sự tập
trung hóa ra sao, nếu chúng ta khẳng định rằng, một cuộc cách mạng vĩ đại,
mà mục đích của nó là đập tan mọi thể chế của quá khứ, đã bắt buộc phải
nhìn ra, không chỉ đã thừa nhận sự tập trung hóa đó mà còn phóng đại hơn
thế nữa, như vậy chúng ta có thể nói rằng, nó là kết quả của những tính cần
thiết có cơ sở, là một kết quả trực tiếp của thực tại và chúng ta chỉ có thể
trách cứ sự thiếu tầm nhìn của các chính trị gia, những người đã kích động
họ nổi dậy. Nếu giả sử vì một sự tình cờ nào đó quan điểm của họ chiến
thắng, thì thắng lợi đó có nghĩa là tín hiệu của một sự vô chính phủ toàn
diện
, hơn nữa nó sẽ dẫn đến một sự tập trung hóa còn nặng nề hơn trước
đây.
Từ những điều trên đây có thể kết luận rằng, người ta không nên tìm
phương tiện để làm chuyển động tâm hồn đám đông một cách lâu dài ở trong
các thể chế. Một số nước nhất định với các thể chế dân chủ, như nước Mỹ
chẳng hạn, đã phát triển một cách rực rỡ, trong khi những nước khác, như
các nước gốc Tây ban nha, mặc dù có các thể chế về cơ bản giống nhau,
nhưng đã phải chìm đắm trong sự vô chính phủ đáng buồn nhất. Các thể chế
này không lên quan gì đến độ lớn của một dân tộc này cũng như chẳng liên
quan gì đến sự tàn lụi của một dân tộc khác. Các dân tộc luôn luôn bị tính
cách của họ thống trị, và tất cả các thể chế nào không phù hợp một cách mật
thiết với tính cách đó chúng sẽ chẳng khác gì một bộ đồ đi mượn, một sự hóa
trang nhất thời. Dĩ nhiên cũng có những cuộc chiến tranh đẫm máu và những
cuộc cách mạng long trời lở đất để lập nên những thể chế, mà người ta gắn
cho chúng một sức mạnh siêu nhân như là những phép màu của các bậc
thánh thần có thể phù phép ra hạnh phúc. Trong một ý nghĩa nhất định ta có
thể nói, rằng: Các thể chế có tác động vào tâm hồn đám đông, bởi vì nó đã
tạo nên các cuộc nổi dậy như vậy. Sự thật là không phải các thể chế đã tác
động như thế, bởi vì chúng ta biết, rằng chiến thắng hay thất bại, tự nó chẳng
có giá trị gì. Nếu chúng ta theo dõi chuỗi các thắng lợi của nó, chúng ta theo
dõi chỉ những ảo ảnh.
§5. Giảng dạy và giáo dục
