một sự diễn đạt từ tiếng Pháp sang tiếng Latinh, tiếng Hylạp hoặc tiếng
Sankrit, hoặc ngay cả khi chúng ta chỉ thử hiểu một cuốn sách đã được viết
cách đây hàng thế kỷ bằng chính ngôn ngữ của chúng ta? Chúng ta đã đơn
giản gắn những hình ảnh và những tưởng tượng mà cuộc sống hiện đại tạo
nên trong trí óc của chúng ta vào những khái niệm những hình ảnh hoàn toàn
khác, là những cái được cuộc sống thời xưa phản ánh vào tâm hồn của chủng
tộc, mà điều kiện sống của họ thời đó chẳng có gì giống với của chúng ta
hiện nay. Những người sống ở thời đại cách mạng đã tin vào việc bắt chước
những người Hy lạp và La mã, nên chỉ gắn cho những ngôn từ cũ những ý
nghĩa mà chúng chưa bao giờ có. Có sự giống nhau nào giữa các thể chế thời
Hylạp và những thể chế hiện tại với cùng một tên gọi không sai một chữ?
Một thể chế cộng hòa thời đó khác về cái gì so với một thể chế, về cơ bản
mang tính quý tộc, dựa trên liên minh của nhiều bạo chúa nhỏ, thống trị một
đám đông nô lệ và hoàn toàn phụ thuộc? Những tầng lớp quý tộc địa phương
này được xây dựng trên sự chiếm hữu nô lệ và sẽ không thể tồn tại được nổi
một giây nếu không có nó.
Và làm thế nào hai chữ “tự do” lại có thể có được cùng một ý nghĩa như
trong thời đại của chúng ta, khi mà ở thời đại ngày đó, chưa hề dám nghĩ đến
tự do tư tưởng và cũng chưa hề biết về sự phạm thượng nào lớn hơn và thậm
chí hiếm khi là những cuộc tranh cãi về về thánh thần, về các điều luật và
đạo đức công dân? Từ “tổ quốc” trong tâm hồn của người Athen hoặc Sparta
có ý nghĩa là tình yêu đối với Athen và Sparta, nhưng không thể là như vậy
đối với người Hy lạp, một đất nước gồm nhiều nước nhỏ hợp lại liên tục
đánh chiếm và tranh giành lẫn nhau. Cùng một từ sẽ có một ý nghĩa như thế
nào ở những bộ lạc cạnh tranh lẫn nhau ở vùng Gallie khi xưa, khác nhau về
chủng tộc, tiếng nói và tôn giáo, nơi đã bị Ceasar chiếm đoạt một cách dễ
dàng bởi vì ông ta luôn có sự liên minh với họ? Rôm, mình nó đã trao cho
Galie một tổ quốc bằng cách làm cho vùng này có một sự thống nhất về
chính trị và tôn giáo. Song ta cũng không cần phải quay ngược trở lại quá
khứ quá xa, chỉ cần xấp xỉ hai thế kỉ về trước cũng đã đủ: liệu người ta có tin
rằng từ “tổ quốc” của những hoàng tử nước Pháp, những người giống như
dòng dõi Condé vĩ đại đã liên kết với kẻ thù để chống lại chính những ông
chủ của mình, lại có cùng một ý nghĩa như chúng ta thường hiểu ngày nay?
Và cùng một tên gọi “người nhập cư” chắc phải có một ý nghĩa hoàn toàn
khác hẳn bây giờ? (Dịch sai, câu này có nghĩa là “Rồi nữa, không phải là
cùng một chữ “tổ quốc” đó lại cũng có một ý nghĩa hoàn toàn khác hẳn tiếng
Pháp hiện đại đối với những người di tản bảo hoàng Pháp?”) Họ đã tin rằng
