Thế kỷ của chúng ta và thế kỷ trước đây không nghi ngờ gì nữa, chúng sẽ
được các nhà sử học của tương lai gọi là thời đại của những kinh nghiệm kỳ
quặc. Không có một thời đại nào lại có thể có được nhiều như vậy.
Một kinh nghiệm vĩ đại nhất đó là cuộc cách mạng Pháp. Để có thể phát
hiện ra, rằng người ta không thể cải tạo một xã hội một cách triệt để với
những phương tiện của lý trí thuần túy, đã cần phải có đến hàng triệu con
người bị giết hại và cả châu Âu đã bị cào xới trong suốt hai chục năm trời.
Để có thể chứng minh cho chúng ta thấy bằng kinh nghiệm, rằng Caesar lên
ngôi với một cái giá đắt chừng nào đối với những người dân đã từng tung hô
ông, đã phải cần đến những kinh nghiệm tàn phá trong vòng hai chục năm,
những kinh nghiệm, mặc dù chúng rất dễ hiểu nhưng dường như không đủ
để làm cho người ta tin. Mặc cho cái kinh nghiệm thứ nhất đã phải trả giá
bằng hai triệu mạng sống và một cuộc xâm lăng của kẻ thù, kinh nghiệm thứ
hai vẫn tiếp tục xảy ra với sự tan hoang của đất nước và dẫn đến sự cần thiết
phải có một đội quân thường trực. Kinh nghiệm thứ ba suýt nữa xảy ra sau
đó không lâu và chắc chắn sẽ xảy ra vào một ngày nào đó. Để có thể chứng
minh cho chúng ta, rằng đội quân Đức đông đảo không phải, như người ta đã
dạy chúng ta hồi trước năm 1870, là đội quân cận vệ quốc gia hiền lành
đã cần phải có một cuộc chiến khủng khiếp, làm chúng ta thiệt hại không
biết bao nhiêu mà kể. Để có thể nhận thức được, rằng một hệ thống bảo hộ
thuế quan đã làm cho những dân tộc vận dụng nó tàn tạ như thế nào, sẽ cần
thiết phải có nhiều kinh nghiệm đau đớn nữa. Những thí dụ kiểu như vậy có
thể kể ra không bao giờ hết.
§4. Lý trí
Khi điểm lại các yếu tố có khả năng làm kích thích được đám đông,
chúng ta có thể hạn chế không nhắc tới lý trí, nếu như không phải bắt buộc
phải chỉ ra mặt tiêu cực trong các ảnh hưởng của nó.
Từ lâu ta đã xác định, rằng đám đông không thể bị tác động bởi những
bằng chứng lôgic và khả năng của nó chỉ có thể hiểu những ý tưởng được
liên kết với nhau một cách thô thiển. Chính vì thế những diễn thuyết gia, biết
cách tác động vào họ, đều nhằm tới tình cảm chứ không hề nhằm vào lý trí
của họ. Các quy luật về lô gíc chẳng có chút tác động nào vào đám đông
.
Để có thể làm cho đám đông tin, đầu tiên ta phải phân tích một cách tỷ mỷ
những tình cảm đã thỏa mãn tâm hồn họ, phải tạo nên được cái cảm giác là
