Có phải đám đông không bao giờ được dẫn dắt bởi lý trí là một điều
đáng tiếc? Chúng tôi không dám khẳng định cái điều như vậy. Lý trí của con
người dường như không thể đạt được đến việc dẫn dắt loài người, với cùng
một nhiệt huyết và với cùng một sự lạnh lùng, đi trên những qũy đạo của văn
hóa, trong đó các hình ảnh giả tạo của chúng đã lôi cuốn nó. Những hình ảnh
giả tạo là các sản phẩm của sự vô thức, là những cái đã dẫn dắt chúng ta, và
chúng có lẽ là những cái cần thiết phải có. Mỗi một giống nòi giấu kín trong
trạng thái tinh thần của nó các quy luật về số phận của mình, và có thể nó
tuân theo quy luật đó do bởi một bản năng không thể nhầm lẫn được ngay cả
khi nếu như những biểu lộ không hợp lý của chúng xuất hiện. Dường như
thỉnh thoảng các dân tộc có vẻ như phải chịu khuất phục các sức mạnh thần
bí nào đó, giống như những sức mạnh đã làm cho quả đấu trở thành cây sồi
hoặc bắt các sao chổi phải bay theo quỹ đạo của nó.
Một chút ít ỏi mà chúng ta có thể nghiên cứu về những sức mạnh đó, cần
phải được tìm trong tiến trình phát triển chung của các dân tộc và không phải
trong các sự việc riêng biệt, mà ở đó sự phát triển như vậy có vẻ như đã thể
hiện ra. Nếu giả sử người ta chỉ quan sát những hiện tượng riêng lẻ đó, thì có
vẻ như lịch sử chủ yếu là do những sự tình cờ ngớ ngẩn tạo nên. Khó mà tin
được rằng, một người thợ mộc kém hiểu biết ở vùng Galiäa trong suốt hai
nghìn năm lại có thể trở thành một vị thánh quyền lực vô biên, nhân danh
ông ta những nền văn hóa tiêu biểu nhất đã được tạo dựng; cũng khó có thể
tin được, một vài bầy người Ả rập rời bỏ vùng sa mạc lại có thể chiếm được
phần lớn thế giới Hy lạp-La mã cổ; và cuối cùng là khó có thể nào tin được,
rằng ở châu Âu già cỗi và đã có một trật tự ổn định, một trung úy pháo binh
bình thường lại có thể làm được cái việc chế ngự một số lớn các dân tộc và
triều đại. Vậy cho nên chúng ta hãy nhường lý trí lại cho các nhà triết học,
nhưng chúng ta cũng không đòi hỏi ở họ phải không nên can thiệp quá nhiều
vào sự điều hành những con người. Không phải nhờ có, mà thường là mặc
cho lý trí, những tình cảm như danh dự, hy sinh, niềm tin tôn giáo, niềm kiêu
hãnh và tình yêu tổ quốc, là những cái cho mãi đến hôm nay vẫn là những
lực đẩy vĩ đại của tất cả các nền văn hóa.
