Khi người giáo viên dẫn đầu bọn trẻ băng qua thảo nguyên, ông tự ý làm
như vậy và lãnh lấy trách nhiệm. Sự ngây thơ ấy bây giờ không còn nữa
“Không có sự tự do trong đấu tranh cho tự do”, ông có thể nói với Hannah
câu đó, và cả hai cười ồ. Tiếng cười có sự tự hào và nghi ngờ trong đó.
Những cái đó không thể nói với Aila; giữa Aila và ông đã có thói quen cũ là
kính nể nhau vì sống một cuộc đời hữu ích. Trước mặt bà, ông phải giương
cao cái đó, như nhiều điểm khác nữa. Đấy, khi ông ở tù, rõ ràng bà đã không
làm xáo trộn các thói quen của bà, đôi khi còn làm như không có chuyện gì
xảy ra; bây giờ đối với lối sống của ông – tính cách bí mật, các hoạt động do
lệnh các Ủy ban, nguy hiểm thường xuyên – bà làm như vẫn còn là người
giáo viên và được đổi đến dạy ở một ngôi trường mới. Một kẻ thù của nhà
nước. Và khi ông cho bà biết một vài chuyện về công việc của ông (ông phải
nói chuyện với bà về một cái gì đó, phải kiếm ra một chuyện gì đó để xua
đuổi sự im lặng giữa Aila và ông), bà lo lắng, nghe như thể phải nghe. Khi
ông kể lại những vấn đề nhỏ nhặt mà ông thường gặp trong hồi dạy học
trước kia, khi họ còn ở trong khu quản thúc tại ngoại ô Benoni, sau khi mới
cưới nhau.
Ông được dự vào những quyết định có tính cách đường lối ở cấp bên dưới
cấp lãnh đạo, và sau đó, khi ông là một người trong nhóm có trách nhiệm
phân công cho người khác; đến lượt mình, ông phải nhận lệnh. Luôn luôn
phải cân nhắc mỗi người nên chịu nguy hiểm đến mức nào, tùy theo số đồng
chí đang bị giam hay đang lãnh án tù, và bên ngoài có bao nhiêu người. Có
những quyết định rất gay go về ai nên xuất hiện ở đâu, khi cần có sự hiện
diện của phong trào ở những nơi công cộng để giữ quyền lãnh đạo quần
chúng. Ông không phải là Tutu, hay Boesak, hay Chikane, nhưng vì là một
trong những người diễn thuyết hay hơn cả, lại có thành tích ở tù, nên ông
phải được sử dụng ở nơi có hiệu quả nhiều nhất, mà ít mạo hiểm nhất.
Nhưng ai có thể tính được mức độ mạo hiểm? Thêm một chuyện để cười với
Hannah. Các khu quản thúc người da đen, có quân đội đóng, và ở đó những
con chó cảnh sát cùng những kẻ giữ chó thay thế cho những bà da trắng dắt
chó xù đi trong các cửa hàng mua sắm. Các trụ sở của các công đoàn và các
