mới trở về, đó là lễ của người làm tướng. Cho nên trong ngày ra quân thì chỉ
có chết vinh mà không có sống nhục. Phàm việc binh có bốn cơ: một là khí cơ,
hai là địa cơ, ba là sự cơ, bốn là lực cơ. Ba quân đông đúc hàng trăm vạn
người, mà quyền xếp đặt nhẹ nặng là ở một người, thế gọi là khí cơ; đường sá
hẹp hòi, núi cao ải lớn, mười người chống giữ, nghìn người khó qua, thế gọi là
địa cơ; khéo dùng gián điệp, cho khinh binh qua lại, chia tán thế quân của
địch, khiến cho vua tôi nó oán nhau, trên dưới nó đổ lỗi cho nhau, thế gọi là sự
cơ; xe bền trục bánh, thuyền tốt lái chèo, lính thạo chiến trường, ngựa quen
rong ruổi, thế gọi là lực cơ. Biết đủ bốn điều ấy thì có thể làm tướng. Phàm
trống chiêng là để làm uy cho tai, cờ xí là để làm uy cho mắt, cấm lệnh hình
phạt là để làm uy cho lòng. Tai sợ uy tiếng, tiếng không thể không trong; mắt
sợ uy sắc, sắc không thể không sáng; lòng sợ uy hình, hình không thể không
nghiêm. Ba điều ấy không dựng lên được thì tuy có nước cũng phải thua địch.
Cho nên nói rằng: Tướng phất cờ thì không ai là không theo, tướng chỉ cờ thì
không ai là không liều chết
3
.
Người làm tướng trên không bị chế bởi trời, dưới không bị chế bởi đất, giữa
không bị chế bởi người; lòng khoan thai không thể khích bằng giận, lòng trong
sạch không thể khiến bằng của. Phàm lòng điên, tai điếc, mắt lòa, lấy ba điều
lầm lẫn ấy mà chỉ huy người ta thì thực khó lắm.
Đại phàm quân đội cần lao, tướng phải đem mình làm trước. Khi nắng thì
không giương dù, khi rét thì không mặc áo kép, gặp chỗ hiểm trở thì đi bộ;
giếng quân đáo xong rồi mới uống sau; cơm quân nấu chín rồi mới ăn sau; lũy
quân đắp xong rồi sau mới làm nhà ở. Nhọc hay nghỉ, mình phải cùng với quân
lính. Như thế thì quân dù ở lâu cũng không đến nỗi già mỏi.
Kể ra dân không bao giờ có hai lòng, sợ ta thì khinh địch, sợ địch thì khinh
ta. Bị dân khinh thì thua; dân sợ uy thì thắng. Phàm tướng giỏi thì quan phải sợ
tướng, mà quan sợ tướng thì dân phải sợ quan, dân sợ quan thì địch phải sợ
dân. Thế nên muốn biết được hay thua, trước hết phải biết cân nhắc xem dân
khinh hay là dân sợ. Kể ra kẻ không đẹp lòng ta thì ta không dùng, kẻ không sợ
bụng ta thì ta không cất nhắc; yêu do ở người dưới thuận theo, uy do ở người
trên mà có; yêu thì không có hai lòng, uy thì không dám xúc phạm. Cho nên
người tướng giỏi chỉ cần ở yêu và uy mà thôi. Uy ở chỗ không thay đổi; ơn ở
chỗ biết nhân thời ứng việc thì có cơ; trị khí để mà chiến; tỏ ý để mà công; bố
