Nếu muốn tìm một câu định nghĩa ngắn (và bao giờ cũng thiếu thốn), để
nói thế nào là một tiểu thuyết hay, tôi ưa câu này của Maurice Barres: “Một
cuốn tiểu-thuyết hay là một tiểu thuyết đã làm cho ta rung động”. Câu ấy
không được hoàn-toàn. Nhưng một văn-phẩm làm cho ta rung động, chẳng
phải là vì đã tìm được đường đến thẳng tâm-hồn ta rồi sao?
*
**
Nhà nghệ-sĩ chỉ có thể diễn tả đúng tâm-lý một người khi quan-sát đến cả
hoàn-cảnh chung quanh. Người ta không sống một mình, và có liên-lạc
mật-thiết với những người khác, với xã-hội. Phải làm sống lại trong tiểu-
thuyết cái không-khí bao bọc lấy vai chính. Phải bày tỏ bằng những hành-
động cái tâm-lý của các nhân vật. Sự quan sát, bởi thế rất cần: quan sát
đúng, tìm những hành-vi chính, đó là cái tài của nghệ-sĩ. Những điều nho
nhỏ, một nét mặt, một cử chỉ, một giọng nói, cho chúng ta biết rõ tâm-lý
một người hơn những công-việc và quyết-định hệ-trọng, trong lúc ấy, người
ta tìm xét mình lại. Những cái mà ta thường coi là nhỏ nhặt, vụn vặt hay tỉ
mỉ chính lại là những cốt yếu của tiểu-thuyết hay.
Các tác-giả người Anh hay Nga rất khéo làm linh động cái không khí bằng
những việc nho nhỏ như thế. Bởi vậy tiểu-thuyết của Anh bao giờ cũng hay
hơn của Pháp. Tiểu-thuyết Anh hay Nga gần chúng ta hơn, và làm chúng ta
cảm động hơn. Tiểu-thuyết của Pháp, bởi cách xếp đặt và bố trí khéo léo và
chặt chẽ khiến chúng ta phục, nhưng không thích, vì không đi sâu vào trong
tâm hồn ta. Văn-chương Pháp là một văn-chương tri-thức, mà đặc điểm là
sự sáng sủa, sự đẹp đẽ, và cũng bởi thế, theo lời André Gide trong bài diễn-
văn đọc ở buổi hội họp các nhà văn quốc tế, lúc nào cũng đi gần cái vực
sâu của sự giả dối. Nhưng, chịu ảnh hưởng của văn-chương các nước ngoài,
các tác-giả Pháp bây giờ đã biết chú-trọng hơn về cách làm hoạt động tiểu-
thuyết bằng những cái chi-tiết nho nhỏ.
