lần: “Tôi sẽ không viết kịp; tôi không muốn làm hỏng cả vì vội vàng. Tuy
rằng cách bố trí đã xếp đặc kỹ càng, người ta vẫn có thể làm hỏng hết vì
vội quá”.
Bởi thế ông đã phải làm việc ghê gớm, vì nếu ông giữ danh-dự không sai
hẹn với các nhà xuất-bản, ông đành thà chết vì công việc còn hơn giao một
tác-phẩm không hoàn toàn. Thế mà suốt đời ông, ông vẫn giữ cái ý chắc
chắn và đau đớn rằng, nếu có nhiều thời giờ hơn, được tự do hơn, ông còn
có thể thực hành ý tưởng ông một cách hay hơn nữa. “Điều khiến tôi băn-
khoăn lắm, là nếu tôi viết chuyện ấy hẳn một năm trước, rồi được hai ba
tháng chép lại và sửa chữa, thì chắc hẳn là khác, tôi quyết thế”. Huyễn
tượng chăng? Ai biết được? Nếu nhiều thì giờ hơn ông sẽ thêm được cái gì?
Ông tìm gì nữa? - Mọi sự giản dị hơn, chắc thế, một sự liên lạc chặt chẽ
hơn trong các tiểu-tiết, tuy những tác phẩm hay của ông, trong nhiều đoạn,
đã đến một trình-độ tinh-vi và rõ ràng tưởng khó vượt được hơn nữa.
Nhưng được thế, bao nhiêu công-trình! “Chỉ có những cảm-hứng là đến
đột-ngột, hẳn một lúc, còn ngoài ra là công-việc nhọc-nhằn cả”. Ông biên
thư cho người anh, nói: “Anh chắc lẫn cái cảm-hứng, nghĩa là sự sáng-tác
đầu tiên, thoát ngay, của toàn-cảnh hay cái hoạt-động của linh-hồn, với
công việc. Này, ví-dụ tôi biên chép một cảnh y như lúc hiện ra cho tôi, và
tôi lấy làm thích lắm; rồi sau, hàng tháng, hàng năm, tôi viết đi viết lại, và
cái kết quả sẽ hay hơn, anh nên tin thế. Cảm hứng đến là được rồi. Tất
nhiên không có cảm hứng không có thể làm gì được.
Và như thế khi viết những thiên tiểu-thuyết kiệt tác ấy, ông xóa đi, chép lại,
chữa, sửa, thêm bớt, và làm việc như một người tù bị khổ sai. Chúng ta ai
đã chịu khó như thế, không nói đến có tài như Dostoĩevsky? Mà, đúng lẽ
ra, đã không có tài như nhà văn ấy, chúng ta, đáng lẽ phải chịu khó và công
phu hơn ông ta mới phải. Nhưng đáng buồn! Tôi biết có nhiều nhà văn sẽ
lấy làm xấu hổ nếu phải thú rằng mình viết khó nhọc và công-trình. Họ
muốn uống một trăm chén rượu, làm một trăm bài thơ, dung dị và thao thao
