một người quyền-quý, và với ai biết cái ảnh-hưởng mạnh-mẽ của nghề-
nghiệp, chúng ta có thể nói một người thợ chẳng hạn, không yêu như một
công-chức. Mỗi tình yêu ấy có bao nhiêu là màu sắc, bao nhiêu là biến-đổi
khác nhau, và chính những cái đó làm thành sự phức-tạp, sự phong-phú của
cuộc sống.
Cho nên trong những tiểu thuyết Anh hay Nga, chúng ta không thấy một
hay hai nhân vật chính mà thôi, hoặc thấy nhân-vật chính đứng át tất cả
những nhân-vật khác. Chúng ta thấy có rất nhiều nhân-vật, mà có khi nhân
vật nào tác-giả cũng coi trọng cả; mỗi nhân vật hiện ra sống cái đời riêng
của mình, thoạt xem tưởng như không có liên lạc gì - mà không có liên lạc
trực-tiếp thật - với các vai chính trong truyện. Nhưng suy xét kỹ, người đọc
mới thấy rằng tất cả các nhân-vật ấy, bởi sự hoạt động của họ, khiến cho ta
thấy rõ cái hoàn cảnh xã-hội, cái không khí sống của các vai chính. Thật
như có một vùng ánh sáng soi tỏ tất cả những trạng-thái tâm-lý của các
người ấy, và đưa đường cho chúng ta tìm hiểu được. Vì thế, những tiểu-
thuyết Anh, Nga ta thấy linh động như cuộc đời, cả về bề rộng lẫn bề sâu.
Đáng lẽ là một sự xếp đặt không thật, hay là những mánh khóe lề-lối khô-
khan, chúng ta tưởng nhìn thấy như là mặt nước hồ mung-lung phản chiếu
tất cả màu sắc của cuộc sống, lóng lánh giãi ra và lắng xuống, khiến chúng
ta hiểu thấy được rộng-rãi và sâu-sắc hơn.
Theo cái quan-niệm chật hẹp về sự duy nhất như trên kia, thì những tiểu-
thuyết hay nhất của Anh, của Nga - và ngay nhiều tiểu-thuyết giá-trị của
Pháp nữa - đều mang tiếng là lộn sộn, không thứ tự và không toàn khối.
David Copperfield của Dickens; L’Idiot, Les Possédés của Dostoĩevsky,
cho đến cả Guerre et Paix, Anna Karénine của Tolstoĩ, (chỉ mới kể qua một
vài tác-phẩm nhiều người biết), những tác-phẩm bất hủ ấy có cái tính-cách
duy-nhất uyển-chuyển và rộng của ngay sự sống. Cho nên văn-chương
Anh, Nga, chúng ta thấy gần sự thực, gần cuộc đời hơn các nền văn-chương
khác. Văn chương Mỹ, và cái bồng-bột mạnh-mẽ và tràn đầy của nhựa
sống, vì sự chú-ý ân-cần đến tất cả những cảnh-tượng, dù nhỏ nhặt, của
