Để biết được làm cách nào một bài trần thuật lại dẫn đến sai lầm trong
đánh giá các khả năng, hãy thực hiện thí nghiệm sau. Hãy đưa cho ai đó
một câu chuyện trinh thám được viết hết sức ly kỳ - chẳng hạn như tiểu
thuyết của Agatha Christie mà nhiều nhân vật trong đó đều có thể là nghi
can hợp lý. Bây giờ, hãy hỏi đối tượng tham gia thí nghiệm của bạn xem
anh ta/cô ta đánh giá thế nào về xác suất trở thành kẻ sát nhân của từng
nhân vật. Nếu người này không viết ra giấy số điểm phần trăm để cộng cho
chính xác thì tổng các con số phần trăm ấy có thể vượt quá 100% (hay thậm
chí là hơn 200% nếu là một cuốn tiểu thuyết hay). Đối với truyện trinh
thám, tác giả càng tài tình thì con số ấy càng cao.
NHỚ VỀ QUÁ KHỨ KHÔNG XA
Xu hướng nhận thức - và áp đặt - của chúng ta đối với tính trần thuật và
tính nhân quả chính là triệu chứng của cùng một căn bệnh - giảm kích
thước. Hơn nữa, giống như tính nhân quả, tính trần thuật có một quy mô
niên đại và tạo ra nhận thức về dòng chảy thời gian. Tính nhân quả duy trì
dòng chảy thời gian theo một hướng và tính trần thuật cũng thế.
Tuy nhiên, trí nhớ và mũi tên thời gian có thể bị lẫn lộn. Tính trần thuật
có thể tác động xấu đến hoạt động ghi nhớ những sự kiện thuộc về quá khứ
như sau: chúng ta dễ có xu hướng ghi nhớ những sự kiện quá khứ nào khớp
với một bài trần thuật trong khi lại thường lãng quên các sự kiện khác vốn
không có vẻ gì đảm đương vai trò nhân quả trong bài trần thuật đó. Hãy chú
ý rằng chúng ta có thể hồi tưởng lại tất cả sự kiện được lưu trữ trong trí nhớ
và đồng thời biết được câu trả lời cho những gì xảy ra sau đó. Nói một cách
chính xác, khi giải quyết một vấn đề, chúng ta không thể bỏ qua những
thông tin đến sau. Chính khả năng không thể ghi nhớ chuỗi sự kiện được
dựng lại, chứ không phải chuỗi sự kiện có thật, sẽ khiến cho lịch sử xuất
hiện trong nhận thức muộn màng của con người với vẻ bề ngoài dễ giải
thích hơn nhiều so với bản chất thực của nó. Theo lẽ phải thông thường, trí
nhớ được xem như một công cụ lưu trữ hàng loạt, như đĩa mềm của máy vi
tính. Trên thực tế, trí nhớ có tính động - chứ không phải tĩnh - giống như
