Tôi sẽ không nói đến mức độ ảnh hưởng của những ràng buộc về ý thức
hệ của một người đối với nhận thức của chính anh ta, mà sẽ chỉ ra các khía
cạnh tổng quát hơn về điểm mù (blind spot) này đối với các dự đoán của
người đó.
Hãy tự nói với mình rằng bạn đang chơi một trò chơi khác. Hãy nói
bạn không thể dự đoán được sự suy yếu và sụp đổ của khối Xô Viết (không
nhà khoa học nào nhìn thấy nó xảy ra). Dễ dàng khẳng định rằng bạn rất
giỏi trong việc hiểu được bộ máy chính trị của khối Xô Viết, nhưng những
người Nga chính hiệu này lại rất khéo che giấu những yếu tố kinh tế then
chốt. Nếu có được thông tin tình báo kinh tế, hẳn bạn đã đoán được sự sụp
đổ của khối Xô Viết này. Đừng đổ lỗi cho các kỹ năng của bạn. Điều này
cũng đúng trong trường hợp bạn dự đoán Al Gore giành thắng lợi vẻ vang
trước George W. Bush. Bạn không nhận thấy rằng nền kinh tế đã ở trong
tình trạng hết sức nguy khốn; quả thực điều này dường như đã bị che giấu.
Thôi nào, bạn không phải là nhà kinh tế, và cuộc chơi này hóa ra lại chỉ
toàn về kinh tế học.
Bạn nhờ đến yếu tố ngoại lai. Có một điều gì đó đã xảy ra nằm ngoài
hệ thống, ngoài phạm vi khoa học của bạn. Giả sử đó là thứ không thể đoán
được thì cũng không phải là lỗi của bạn. Nó là Thiên Nga Đen và bạn
không có nhiệm vụ phải đoán được các Thiên Nga Đen. NNT (ND: Nassim
Nicholas Taleb) nói với chúng ta rằng, về cơ bản, Thiên Nga Đen là thứ
không thể dự đoán được (nhưng rồi tôi nghĩ NNT sẽ hỏi, vậy sao còn phụ
thuộc vào các dự đoán?). Các sự kiện đó thuộc “ngoại sinh”, xuất hiện bên
ngoài lĩnh vực khoa học của bạn. Hoặc có lẽ đó là sự kiện với xác suất xảy
ra cực thấp, một trận lụt ngàn năm có một, và chúng ta thật bất hạnh khi
gặp phải nó. Nhưng sự kiện này sẽ không xảy ra ở lần kế tiếp. Việc chú
trọng đến trò chơi suýt soát này và việc liên hệ kết quả dự đoán của một
người với một kịch bản cho sẵn là cách mà những kẻ lập dị giải thích về
thất bại của các phương pháp toán học trong xã hội. Mô hình này đúng, nó
hoạt động hiệu quả, nhưng cuộc chơi hóa ra lại hoàn toàn khác so với dự
đoán.
