Auteuil
và đi lại nhà bà Helvétius
. Ở đó có những người tư tưởng tự do về
mọi chủ đề. Chẳng có gì hiếm hơn sự tự do tư tưởng, ngay cả sau Voltaire.
Có người, đương đầu với cái chết mà không run sợ, nhưng không có can đảm
biểu lộ một ý kiến khác thường về phong tục. Chính cái sự sợ dư luận thúc
đẩy y liều chết. Nó cũng lại làm cho y cúi đầu trước cảm nghĩ của công
chúng. Hồi đó, tôi thưởng thức câu chuyện của Volney, Cabanis và Tracy
môn đồ của Condillac vĩ đại
. Họ quy cho cảm giác nguồn gốc của tất cả mọi
tri thức của chúng ta. Họ tự gọi là những nhà duy ý luận
, họ là những người
chính trực đáng kính nhất trần gian và làm phật ý những đầu óc dung tục khi
từ chối họ sự bất tử. Vì đa số thiên hạ, không biết dùng cuộc sống này làm cái
trò gì, lại muốn có một cuộc sống nữa, không bao giờ hết. Trong cơn biến
loạn, cái hội triết học nhỏ của chúng tôi thỉnh thoảng bị quấy nhiễu, dưới
những bóng râm yên ổn của Auteuil, bởi những đội tuần cảnh những người
yêu nước. Condorcet
bậc vĩ nhân của chúng tôi, bị hãm hại. Bản thân tôi
cũng bị tình nghi đối với các bạn dân, họ, mặc dầu cái vẻ quê mùa và cái áo
vải đay của tôi, tưởng tôi là người quý phái, và tôi tuyên bố rằng sự độc lập
của tư tưởng là cái quý phái kiêu hãnh nhất.
Auteuil: tên một xã trong tỉnh Seine được sát nhập vào Paris (quận XVI). Đã từng là nơi cư ngụ ưa
thích của những nhà văn trứ danh: Boileau, Molière, La Fontaine, về sau này là Condorcet v.v…
Helvétius: nhà tổng trưng thuế vụ và nhà triết học Pháp, sinh ở Paris, tác giả quyển sách Nói về tinh
thần, biện giải cho thuyết duy cảm tuyệt đối (1715). Vợ ông mở phòng khách tiếp chuyện các văn nhân,
học giả đương thời.
Volney, Cabanis, Tracy: Volney (1757-1820) là học giả Pháp, đầu óc công bằng và khoan dung, tác giả
sách Bình luận về các cuộc cách mạng. Cabanis (1757-1808) là thầy thuốc người Pháp, bạn thân của
Mirabeau, môn đệ của Condillac, tác giả một cuốn sách Khảo luận về thể chất và tinh thần của con
người, có tiếng vang dội rất lớn. Tracy (1754-1836) tức là Destutt de Tracy, môn đệ của Condillac, sinh
ở Paris, được Napoléon coi là thủ lĩnh trường phái duy ý luận.
