nhưng khi nghe Mạnh nói dân có thể lật đổ một bạo chúa thì người Nhật lờ
đi, dẹp chuyện đó qua một bên. Lịch sử Nhật cũng lạ kỳ: từ đầu đến đuôi, chỉ
có một dòng vua, chẳng Ðinh, Lê, Lý, Trần, Hồ, Lê, Mạc, Nguyễn gì cả.
Người Nhật sợ cách mạng... Thế thì có người hỏi: tại sao Trung Quốc lễ
nghĩa như vậy mà lại cách mạng? Câu hỏi làm nhiều lý thuyết gia đau đầu
lắm. Bởi vì lễ không thể nảy nở nếu xã hội không được cấu trúc chặt chẽ.
Thế thì một xã hội cấu trúc chặt chẽ như Trung Quốc sao lại thành một xã hội
cách mạng? Thôi, không phải chỗ để nói. Ở đây, tôi không lý tưởng hóa chữ
Hòa đâu. Hòa có mặt tích cực và có mặt tiêu cực.
Dù sao đi nữa, không ai chối cãi rằng đây là đặc tính quan trọng của văn hóa
Á Ðông.
Bây giờ tôi nói đến Hòa trong giới luật Phật giáo.
Tôi vừa nói: Hòa có mặt tích cực, có mặt tiêu cực. Hòa có khi làm nhũn cá
tính, không phát huy được sáng kiến, trốn tránh trách nhiệm, lẫn vào đám
đông. Tôi ở Pháp cho nên biết rằng mục đích giáo dục ở Tây phương là phát
huy sáng kiến, đặc tính cá nhân, dám nói khác. Tôi cũng biết rằng quy luật
cạnh tranh là đạp lên chân nhau mà bước, nếu cần. Thú thực, đồng nghiệp
của tôi bước lên chân tôi có khi nát cả chân. Ðây quả là một vấn đề xung
khắc văn hóa Ðông - Tây. Chính tôi không biết phải dạy con tôi thế nào.
Trong một tạp chí ăn khách ở Pháp (Express, 30-7/5-8-1998) tôi có đọc một
bài phỏng vấn một vị tăng Tây Tạng có tiếng, trí thức, đồng thời cũng là một
giáo sư về văn hóa Tây Tạng ở Ðại học Pháp: Dagpo Rimpotché. Câu hỏi mở
đầu với chữ khổ:
– Các tôn giáo Ki Tô gán cho sự khổ một giá trị cứu rỗi. Người ta giải thích
rằng khổ giúp ta đạt đến một tương lai tốt hơn.
Trả lời:
– Phật giáo không nghĩ như vậy. Ðối với Phật giáo, khổ không bao giờ được
xem như hoặc được trình bày như một giá trị. Khổ, thì phải diệt nó. Tất
nhiên, phải thực tế: ai cũng nằm dưới luật khổ. Thế thì thay vì để cho khổ
