Nhật có "vua Phật" là Thánh Ðức; ta cũng có "vua Bụt" là Trần Nhân Tông.
Thú thật, tôi chưa có thì giờ để nghiên cứu, so sánh hai vị vua; và cũng chưa
biết có nên so sánh không, bởi vì hoàn cảnh lịch sử khác nhau: Thánh Đức
vừa dựng lên nước Nhật thống nhất, vừa dựng lên cơ sở văn hóa Phật giáo;
Trần Nhân Tông tiếp nối và làm hiển hách một văn hóa Phật giáo đã khai
hoa, nở nhụy ở Việt Nam từ thời Lý. Về sức học, Trần Nhân Tông của ta
tuyệt vời, tưởng như đã truyền cho ta tinh túy của đạo Phật. Về Thánh Ðức,
tôi chỉ biết sơ sài, là nhà vua đã bình chú 3 tập kinh: kinh Thắng Man, kinh
Duy Ma và kinh Pháp Hoa. Vua như thế cũng đã là triết gia rồi. Nếu tôi bạo
dạn so sánh, thì tôi chỉ muốn nói đến một khía cạnh này mà tôi chỉ cảm thấy
thôi.
Ai cũng biết câu hỏi đặt ra từ lâu và bàn cãi um sùm: tại sao Nhật canh tân
được ở thế kỷ 19 (với Minh Trị) mà Trung Quốc thì không? Tại sao cùng
chịu ảnh hưởng văn hóa Khổng Mạnh, mà Nhật thì thoát ra khỏi óc thủ cựu;
còn Trung Quốc thì cứ vướng mắc? Bao nhiêu là câu trả lời.
Ðọc sách Nhật về Thánh Ðức, tôi thấy có một câu trả lời hay hay, đáng suy
ngẫm thêm. Nhưng trước hết, phải nói ngay về câu hỏi cũng đã đặt ra: đạo
Phật có làm cản trở phát triển kinh tế không? Câu hỏi đại ngu. Ngu chẳng
khác gì hỏi: đạo Phật có làm cản trở gì Trần Nhân Tông trong việc chống
xâm lăng không? Ði tu và đánh giặc là một. Ðó là điều kỳ lạ mà cả dân tộc ta
phải suy ngẫm hoài. Tôi trích Trần Thái Tông (1218-1277) trong bài Lục
thời sám hối khoa nghi (Thơ văn Lý Trần tập 2 quyển Thượng ): làm vua
một nước "ở ngôi chí tôn, việc dân vất vả, việc nước bộn bề". Mà thế nào?
Mỗi ngày sáu lần thắp hương, dâng hoa, niệm kinh tụng kệ trước bàn thờ
Phật làm lễ sám hối. Ai tu được như vua? Bản thân tôi cứ suy niệm hoài về
chuyện này: nếu các vua Lý Trần không nắm được tinh túy của Thiền trong
tư tưởng và trong hành động, làm sao các vị vừa có thể là vua lớn, vừa là
Phật tử lớn, mỗi ngày tụng kinh sám hối sáu lần?
