đó mới được phục quyền và phong Thánh (1323).
Ðến thế kỷ XVI, XVII, tư tưởng về luật tự nhiên chứng kiến một lần nữa sự
nổi dậy của lý trí. Và lần này thì lý trí thắng. Trên con đường lịch sử dài dằng
dặc đó, trên quá trình giằng co dai dẳng giữa lý trí và lòng tin, tôi chỉ đưa ra
ở đây ba tên tuổi tiêu biểu: Aristote, Saint Thomas và Grotius. Luật tự nhiên
bắt đầu được hiểu như là bản tính tự nhiên của sự vật dần dần biến chất với
sự khẳng định về vị thế của con người để rẽ qua một ngã khác và được hiểu
như là bắt nguồn từ bản tính tự nhiên của con người. Một bên đặt nặng thiên
nhiên. Một bên đặt nặng con người. Ðó là hai phần mà tôi sẽ trình bày.
I. QUAN NIỆM CỔ ÐIỂN: "Bản tính tự nhiên của sự vật"
Trong tư tưởng thời cổ Hy Lạp và thời Trung Cổ, cái mà bây giờ người ta gọi
là luật (tiếng Pháp: droit) hồi đó được hiểu dưới khái niệm công bằng, công
lý (justice). Và công bằng, công lý được định nghĩa là: trao cho mỗi người
phần mà người đó đáng có. Chữ "luật" vừa nói không có trong ngôn ngữ cổ
Hy Lạp. Chỉ có chữ to dikaion (tiếng Pháp: le juste). Tiếng La-tinh là iustum.
Khi Aristote bàn về luật, chính là ông bàn về khái niệm dikaion. Mười bảy
thế kỷ sau, Saint Thomas cũng làm công việc tương tự.
Công bằng, công lý là mực thước (mesure). Mực thước là vừa phải, không
nhiều không ít, không thêm không bớt, trung dung giữa thái quá và bất cập.
Với Aristote, đó là luật.
Vậy thì luật tự nhiên là gì? Là cái mực thước sẵn có nơi sự vật, có một cách
khách quan, độc lập với ý kiến tùy tiện của mỗi người, có từ muôn nơi, muôn
thuở, ở đâu cũng sinh ra những hậu quả giống nhau. Nếu tôi trao đổi một vật
gì với anh, cái mực thước tự nhiên sẵn có nơi sự vật, buộc anh phải đưa cho
tôi một vật khác có giá trị tương đương. Nếu mực thước đó thiếu, sự trao đổi
không phải là trao đổi. Nếu tôi bán vật gì cho anh, anh phải trả cho tôi một số
tiền tương đương với giá trị của vật mà anh nhận, nếu không thì không phải
mua bán. Luật tự nhiên là luật nằm sẵn nơi bản chất của sự vật, chỉ cần ta
khám phá ra mà thôi.
Vài ví dụ nữa: Tại sao giết người là bất công? Bởi vì sự sống là một thứ của
