THƯỢNG ĐẾ, THIÊN NHIÊN, NGƯỜI, TÔI VÀ TA - Trang 47

Platon nói: "Cái tốt nhất có trong mỗi sự vật cũng là cái riêng biệt nhất của
sự vật đó". ("Ce qu il y a de meilleur dans chaque chose [est] aussi ce qui lui
est le plus propre").
Aristote diễn tả cùng một tư tưởng: "Cái gì đặc biệt của mỗi sự vật do bản
chất, cũng là cái quý nhất, thú vị nhất đối với sự vật đó". ("Ce qui est propre
à chaque chose est par nature ce qu il y a de plus excellent et de plus agréable
pour cette chose").
Trong tiếng Pháp cũng như tiếng Anh, có hai danh từ tương đương với nhau,
nhưng có một chút sắc thái khác nhau: justice và équité. Tôi không tìm ra
được tiếng Việt tương ứng để dịch. Tra cứu từ điển, tôi thấy: équite: công
minh, chính trực, công bằng, công lý. Nghĩa là chẳng khác với justice. Tôi
đành phải dùng chữ công bằng và chua thêm bên cạnh: équité. Trong
Aristote, luật tự nhiên và công bằng (équité) đồng nghĩa với nhau. Và bởi vì
luật tự nhiên là cái chuẩn để đo đạt, cân lường, nó là nguyên tắc chỉ đạo cho
người làm luật, người xử luật. Do đó phát sinh ra một trong những vấn đề
quan trọng từ cổ Hy Lạp: vấn đề luật viết và luật không viết - luật thành văn
và luật có sẵn. Équité là luật có sẵn, luật bất thành văn. Xử theo équité có khi
là xử khác với luật thành văn. Vấn đề này cũng là vấn đề được bàn cãi nhiều
nhất trong triết học nói chung: tương quan giữa cái hiện là với cái tốt hơn,
giữa là với phải là, giữa is và ought, giữa sein và sollen, giữa être và devoir
être, nghĩa là giữa sự việc (cái là) và nguyên tắc, quy phạm (cái phải là).
Trong cổ Hy Lạp, điều luật (tiếng Pháp: la loi) thường được viết ra thành
văn: luật thành văn. Tuy vậy có những quy tắc liên quan đến chính trị, xã hội
không được viết thành văn nhưng hàm súc tính bắt buộc, hoặc vì có dính líu
đến thần linh, hoặc vì có chứa đựng một lý tưởng đạo đức về thế nầy hoặc
thế nọ. Những quy tắc bất thành văn đó nói lên sự thiếu sót hoặc giới hạn của
luật thành văn.
Trong thần thoại Hy Lạp, Zeus trao cho người một thứ luật bất thành văn để
con người, khác với con thú, đừng ăn thịt nhau, mà trái lại, cư xử đúng đắn
với nhau. Ðến từ Zeus, luật đó là thần linh, nghĩa là không được viết ở đâu
cả; nó lẫn lộn vào một nguyên tắc đạo đức về công bằng, công lý; nó vượt
lên trên mọi người, nhưng nó nằm sẵn ở nơi mọi người. Như vậy, hai trường