cái cực nhỏ, không thể chia cắt, mà là một thế giới có cấu trúc hẳn hoi. Khoa
học tự nhiên, khoa học sinh vật, phát triển từ thế kỷ 18, nghiên cứu cấu trúc
cơ thể con người, cả tổng hợp máu, tim, óc, não chứ không phải mỗi bộ phận
riêng rẻ, tế bào, bộ xương, mảnh da; nghiên cứu cả một loài sinh vật, cả một
xã hội kiến, ong, thú vật chứ không phải chỉ từng con thú. Tới thế kỷ 19,
Auguste Comte khai sáng ra khoa xã hội học, với tham vọng nghiên cứu xã
hội một cách khoa học như nghiên cứu vật lý, và muốn vậy thì phải xem xã
hội như có một thực thể riêng, khác với thực thể từng cá nhân, không phải
chỉ là một tổng hợp các cá nhân. Trong sử học, nghiên cứu về danh nhân vẫn
tiếp tục, nhưng nghiên cứu về cả một dân tộc, cả một nền văn minh (sự suy
thoái của đế chế La Mã; thế kỷ của vua Louis XIV), nghiên cứu về đặc tính
của một dân tộc, một thời đại, càng ngày càng phát triển. Tâm lý học không
hạn chế trong mỗi con người mà mở rộng qua tâm lý cộng đồng, tâm lý quần
chúng: con người không tách biệt ra với môi trường chung quanh, gia đình,
nghề nghiệp, xã hội. Và cả triết học nữa, con người, linh hồn... vẫn là đề tài
hấp dẫn, nhưng triết gia còn cố gắng suy nghĩ về những cấu trúc.
Quả thật vậy: tuyên bố rằng chỉ có cá nhân là những thực thể mà thôi, là một
quyết đoán quá đơn giản. Thực tế cho ta thấy rằng, bất cứ ở đâu, con người
đều không phải là một cá nhân riêng lẻ; bất cứ ở đâu, con người đều là một
thành phần của một đoàn thể, nhiều đoàn thể.
Trong tư tưởng về luật, sự phản ứng chống lại cá nhân chủ nghĩa có hệ thống
nhất là Hegel và Marx. Rút từ biện chứng gia đình - xã hội - Nhà nước,
Hegel định nghĩa luật như nhắm đến cứu cánh phục vụ đoàn thể. Riêng đối
Marx, ý niệm giai cấp vượt trên ý niệm cá nhân, luật là luật của giai cấp
thống trị. Và luật sẽ biến mất khi giai cấp sẽ biến mất.
Ban nãy, tôi có nhắc đến Auguste Comte. Không ai chống cá nhân chủ nghĩa
mãnh liệt như Comte. Cho nên ông cũng rất ghét chữ quyền. Cá nhân, theo
Comte, không được đòi hỏi quyền gì cả, chỉ có bổn phận mà thôi. Bổn phận
đối với nhân loại. Tôi có nhắc đến thế kỷ 19. Thế kỷ 19 là thế kỷ của Marx,
của cao trào xã hội chủ nghĩa trước và sau Marx. Và đối với những triết
