đất. Người là tinh thần, thiên nhiên là thể xác. Triết lý về môi trường cho ta
phương tiện để tái lập sự hợp nhất giữa ý thức và thiên nhiên.
Bây giờ tôi tóm tắt ý của cả ba tác giả. Cả ba đưa ra một đạo đức học về môi
trường. Cả ba buộc rằng hành động của con người phải hợp với những tiêu
chuẩn đạo đức. Cả ba cố gắng đặt nền móng lý thuyết cho những tiêu chuẩn
đó. Nền móng đó là: hợp đồng thiên nhiên (Serres), cộng đồng luật pháp
thiên nhiên (Meyer-Abish), sự khám phá ra mình như là thiên nhiên để làm
người bảo vệ lợi ích của thiên nhiên. Không phải chỉ bảo vệ suông suông môi
trường để bảo vệ hạnh phúc con người, mà là khám phá ra ý nghĩa đích thực
về vũ trụ, về số phận, về cứu cánh của vũ trụ. Tôi trích thêm M. Serres: "Ta
đánh mất vũ trụ [...]. Ta biến tất cả sự vật thành ra hàng hóa...". Chiến thắng,
chiếm hữu: đó là khẩu hiệu của con người Tây phương từ thuở bình minh của
thời đại khoa học, từ lúc thừa thắng xông lên chiếm hữu thế giới. Chiếm hữu:
đó là triết lý nằm bên trong chủ nghĩa tư bản, nằm trong sâu của chủ nghĩa tư
hữu, nâng tư hữu lên hàng thiêng liêng, nằm trong ruột của chủ nghĩa tự do,
xem xã hội như những cá nhân độc lập, tự trị, toan tính trước hết đến lợi ích
cá nhân.
Bởi vậy, tranh luận này vừa đả phá nền móng đạo đức học – luật học hiện tại,
vừa đả phá những hậu quả kinh tế – chính trị phát sinh từ nền móng đó. Về
đạo đức, phải thay đổi hẳn quan niệm. Ðạo đức mới là thế này: "Một việc là
tốt, là thiện, nếu có khuynh hướng bảo tồn sự toàn vẹn (intégrité), sự vững
chắc (stabilité) và vẻ đẹp của cộng đồng sinh thái. Một việc là xấu, là ác, nếu
trái lại". Ðây là câu nói của Aldo Leopold.
Lại trích thêm Serres: "Vũ trụ, nói một cách tổng quát, và những hiện tượng
ở gần, ở xa đều tự nó, tự cống hiến nó cho chúng ta. Sẽ có sự bất công, sẽ có
sự bất quân bình nếu ta nhận sự cống hiến đó một cách miễn phí, không trả
lại cái gì cả. Sự công bằng buộc ta phải trả, ít nhất là ngang mức ta nhận,
nghĩa là vừa đủ".
Về hậu quả kinh tế, chính trị, phải quan niệm lại cho đúng lý thuyết về nhân
quyền. Thứ nhất, quyền của con người phải được định nghĩa một cách quân
