con người tuân theo luật, mà luật được tuân theo là vì con người sợ trừng
phạt. Bí quyết của một chính quyền hữu hiệu là một bộ luật - luật hình - được
minh thị công bố và áp dụng một cách vô tư. Công bố: lúc đầu là khắc trên
vạc dầu, sau là đá, gỗ, không phải dân sợ mà quan cũng sợ. Ðây cũng là một
cách hạn chế quyền hành độc đoán, bởi vì tin tưởng vào đạo đức của quan là
không đủ. Hàn Phi Tử có lý thuyết rất tân tiến về luật, nhất là về sự áp dụng
luật và tính cách vô tư, không thiên vị của luật.
Không phải cái gì của phái "pháp gia" cũng dở đâu. Hay lắm! Có điều là,
cũng giống như phái "nhân trị" cho rằng có thể cai trị bằng đạo đức mà
không cần luật, phái pháp gia tin rằng có thể cai trị bằng luật mà không cần
đạo đức.
Lý Tư chẳng cần đạo đức. Ông gà cho Tần Thủy Hoàng rằng cái bọn quân sư
nhà Nho trong triều là bọn ăn hại, ăn bám, bọn trí thức phách lối, phá hoại,
mở miệng ra là chỉ trích. Cách hay nhất để triệt bọn chúng nó là đốt hết sách.
Khổ nỗi, mấy ông nhà Nho này quen lối học thuộc lòng, cho nên cũng khó
đốt được sách trong bụng mấy ông. Vậy thì chôn sống mấy ông là hay nhất.
Ðó là tôi nói sơ lược về nhân trị và pháp trị. Bây giờ đi sâu thêm vào học
thuyết để thấy cái đốp chát giữa hai phe.
Khổng Tử nói: nếu vua cai trị bằng biện pháp chính trị và bằng luật hình, dân
sẽ cố tránh không vi phạm, nhưng sẽ không có ý thức gì về danh dự cả. Nếu
vua cai trị bằng đạo đức, bằng lễ nghĩa, dân không những có ý thức danh dự,
mà còn được hoán cải toàn vẹn.
Thương Ưởng (338 trước TL) bảo: nếu vua cai trị bằng luật hình, dân sẽ sợ;
dân sợ thì không phạm tội; dân không phạm tội thì xã hội hòa bình, hạnh
phúc. Trái lại, nếu vua chỉ cai trị bằng chính trực, dân sẽ phóng túng; dân
phóng túng thì trật tự rối loạn, xã hội khổ sở.
Khổng Tử dạy: chính sự tốt là nhờ người hiền và có khả năng.
Hàn Phi bác: chẳng nên cầu hiền, chỉ cần nắm được những giải pháp cụ thể,
thiết thực hằng ngày. Cứu người chết đuối ở sông Hương, chẳng lẽ phải chạy
