nếu đi tìm theo một dải phía nam của Thái Sơn, ta sẽ thấy Khổng Khưu ở
Ni Sơn, Mạch Nha ở Dịch Sơn, Mặc Trác ở Mông Sơn lại còn đông đảo
những học trò hiền của Khổng Tử như Nhan Hồi, Tằng Sâm, v.v… Theo
dòng Tri Thuỷ lên mạn bắc, ta thấy có Tề Hoàn Công, Quản Trọng, Yến
Anh và hai ông cháu là Tôn Vũ và Tôn Tẫn. Nếu như ví Thái Sơn chót vót
với một người bà tuổi cao mà phúc hậu có hai bầu vú sữa, thì bầu bên trái
là những mạch núi nhô lên, lấy sữa ngọt nuôi nên những con người sùng
đạo văn chương, bầu bên phải lại lõm xuống thành những dòng sông, lấy
nguồn mạch của mình, nuôi lớn những con người thượng võ. Từ đó chẳng
khó khăn gì khi liên tưởng ra rằng, cống hiến chủ yếu của Thái Sơn là đã
hun đúc nền văn hoá Tề – Lỗ huy hoàng xán lạn. Bởi thế mới bảo nó là đại
biểu cho nền văn hoá phương Đông.
Núi là nguồn của nước; dòng sữa của núi lớn rì rầm tuôn chảy, rồi lại róc
rách dồn tụ mà ào ào lao xuôi thao thao cuồn cuộn, đó chính là mạch nguồn
của những dòng sông. Chỗ khuất của Thái Sơn, đằng sau lưng Nghi Sơn,
muôn ngàn khe lách, dồn lại chảy về phía bắc mà thành Tri Thuỷ. Dòng Tri
Thuỷ thao thao chảy, qua Lâm Tri, kinh đô nước Tề lên phía bắc rồi từ Lạc
An nhập vào sông Tiểu Thanh, chảy xéo lên đông bắc, đổ vào Bột Hải. Đó
là động mạch chủ yếu của nước Tề. Nó cùng với Hoàng Hà cũng đến đây
thì đổ vào biển với những dòng sông lớn nhỏ như Thời Thuỷ, Nữ Thuỷ,
v.v… tưới tắm cho mảnh đất lâu đời mà phì nhiêu này của nước Tề, nuôi
lớn từng lớp, từng lớp những người con anh hùng của nước Tề, hun đúc
nên nền văn hoá chói ngời của nước Tề, khiến nó trở nên vừa đằm thắm lại
vừa có những điểm đặc sắc riêng của mình.
Tinh thần thượng võ là đặc trưng nổi bật của nền văn hoá nước Tề.
Những năm đầu thời Tây Chu, Thành Vương đã phong cho ông ngoại của
mình là Lã Thượng (Khương thái công) làm Tề hầu, ban cho ông một giải
đất “đông tới biển (Bột Hải), tây tới sông (Hoàng Hà), nam đến Di Lăng
(Di Lăng quan phía đông sông Nghi Thuỷ bây giờ), bắc đến tận Vô Đệ (tức
là phía bắc Huệ Dân bây giờ). Ngoài ra còn giao cho một số đặc quyền, có
thể đem quân thảo phạt những chư hầu có tội (“Tả truyện” Hỷ công năm
