TRĂNG HUYẾT - Trang 165

hậu thế ngoài việc xây một lăng tẩm đồ sộ theo kiểu pha tạp Á-Âu. Ông chỉ
là một quốc chủ bù nhìn và sang triều Bảo Đại cũng chẳng khác chút nào;
hai vị vua ấy chỉ là công chức ăn lương của Pháp. Thực tế, kể từ ngày Paul
Bert giữ chức Toàn quyền Đông Dương, nhà vua chỉ còn là người ký sắc dụ
cho người Pháp thực hiện mọi ý muốn của họ. Trong khi đó, theo những
điều khoản của hòa ước Patenôtre 1884 giữa Pháp và nhà Nguyễn, chỉ có
Nam kỳ nằm dưới quyền thống trị trực tiếp của Pháp, còn Bắc kỳ và Trung
kỳ theo chế độ Pháp bảo hộ, thuộc quyền của nam triều.
Tại Nam kỳ, việc cai trị làng xã do Hội đồng hương chính. Các thôn xã họp
thành tổng; nhiều tổng họp thành tỉnh, do người Pháp làm tỉnh trưởng. Tuy
thế, một số tổng quan trọng họp thành huyện với huyện quan là người
Pháp, hoặc đôi khi người Việt. Tại Trung kỳ và Nam kỳ, tuy vẫn giữ hệ
thống cũ với các quan tri huyện tri phủ và quan đầu tỉnh là tuần phủ hay
tổng đốc người Việt nhưng mỗi tỉnh có một viên công sứ Pháp, là người
hầu như nắm toàn quyền quyết định, kể cả binh quyền.
Người Pháp đặt ra các thứ thuế đinh (đánh trên mỗi đàn ông), điền, thổ
trạch, muối, thuốc phiện, xuất nhập cảng, v.v. Họ trực tiêáp khai thác hệ
thống ngân hàng, các công ti rượu, thuốc phiện, xi-măng, gỗ, đồn điền cao
su, v.v. Năm 1890, tổng số diện tích đất Pháp khai thác trên toàn cõi Đông
Dương là 11.390 mẫu tây, sang tới năm 1939, con số này lên tới một triệu
mẫu, riêng ở Nam kỳ là 610.000 mẫu. Người dân quê An Nam hiền lành và
cần cù không chịu đựng nổi cuộc sống cơ cực tại nông thôn, một cổ hai
tròng Pháp và quan lại nam triều cùng cường hào ác bá thôn xã. Họ lâm
vào hoàn cảnh dễ bị dụ dỗ hoặc cưỡng bách đi làm phu-phen hay cu-li ở
các đồn điền; thường có ngày đi chẳng có ngày về, nhất là những người
làm cu-li cho các đồn điền cao su đất đỏ vùng đông nam bộ, mỏ than Hòn-
gay, thường bị hành hạ, đánh đập hoặc chịu ma thiêng nước độc, chết vô
số. Ngược lại, so sánh với các vùng đất thuộc địa khác của Pháp trên thế
giới, Đông Dương là chốn béo bở nhất, được Pháp khai thác triệt để và thu
lợi ngon lành nhất.
Thảm trạng đó khích động tình cảm chống Pháp, đồng thời được cổ vũ bởi
những thành công của Tôn Dật Tiên và Mao Trạch Đông bên nước Trung