và tự mãn. Đó là một hậu quả tai hại. Một hậu quả tai hại khác là:
Sự cuồng tín làm con người tự cho mình đã đạt được siêu việt,
đã đạt được chân lý, nên những con người đó không cảm thấy
cần tìm tòi hơn và vươn lên hơn nữa.
Jaspers còn phê bình tôn giáo ở một điểm khác nữa: Tôn giáo
có thể sinh ra những hình thức sùng bái mê tín. Jaspers nói: Tự
nó tôn giáo không sinh ra những mê tín đó, nhưng vì bản tính con
người là lười biếng, mà lười biếng thì sinh ra mê tín. Mê tín chỉ là
thứ tôn giáo rẻ tiền, tôn giáo của những người không có can đảm
sống đời sống tinh thần của tôn giáo đích thực. Người mê tín là
người muốn lấy vài hình thức dễ làm (lẩm bẩm vài câu kinh, đốt
nắm hương, dâng một số tiền, tổ chức một buổi lễ linh đình
v.v…): Họ muốn dùng mấy hình thức dễ làm đó để thay thế cho
sinh hoạt thâm thúy của đức tin. Đàng khác, sinh hoạt đòi có liên
tục và hành vi sau phải hợp lý với hành vi trước; trái lại những sự
sùng bái thì không cần hợp lý chi hết, và chỉ là những hành vi lẻ
tẻ không ăn nhịp với cuộc đời. Những “hạm” ăn hối lộ vẫn có thể
gửi tiền cúng vào đền chùa hoặc nhà thờ để xin thần linh bang trợ
cho những chuyến “làm ăn” của họ được an toàn; những kẻ thù
hằn nhau, những kẻ suốt dời chỉ mưu toan ác hại tha nhân, vẫn
có thể đàng hoàng tổ chức những cuộc rước thần và lấy đó làm
lễ phạt tạ xin chư thần xóa bỏ những tội ác của họ v.v… Tóm lại,
người ta thấy khá nhiều hình thức mê tín trong các tôn giáo; và
điều tai hại là nhiều tín đồ đã đương nhiên coi các việc cầu kinh
và cúng vái kia như những phương tiện để “chuộc lại” những tội
ác, mặc dầu họ không có thật tình hối cải. - Thêm vào đấy,
Jaspers chỉ trích những thần thoại hoang đường mà nhiều khi các
tu sĩ làm ngơ cho dân chúng tin theo: Thí dụ những truyện thần
linh quật chết, “trời đánh thánh vật”, những truyện về hình khổ nơi
địa ngục, những hình ảnh về quỷ sứ v.v... “Tôn giáo đã phát sinh
