đọc cuốn Kinh hãi và run sợ, chúng ta chân thành nói rằng:
Kierkegaard là con người hướng về siêu việt, là con người đã
thực sự vượt qua hai giai đoạn hiếu mỹ và đạo hạnh để vươn lên
tới giai đoạn tôn giáo.
Tôn giáo đã là lẽ sống của Kierkegaard: Chính tôn giáo đã giải
thoát con người khỏi tình trạng tầm thường để nâng con người
lên tới mức trực tiếp thông cảm với tuyệt đối. Nếu hiện sinh là
cách sống có nhân vị và nhân vị độc đáo, thì con người chỉ tìm
thấy cứu vãn trong tôn giáo mà thôi, vì chỉ có tôn giáo có sức
vươn lên cao hơn luân lý duy lý, chỉ tôn giáo có khả năng đặt con
người vào trong mối tương quan với tuyệt đối.
Tất nhiên có bạn đọc sẽ hỏi: “nhưng nếu con người không tin
Thượng đế thì sao?” Và tìm Thượng đế, chúng ta phải đi theo
con đường nào? Hai câu hỏi này rất quan trọng, tiếc vì khuôn khổ
bài này không cho phép bàn giải dài dòng. Vậy chỉ xin để ý mấy
điều này. Về câu hỏi thứ nhất “Nếu con người không tin có
Thượng đế thì sao?” Chúng tôi xin thưa rằng đó là câu hỏi lý
thuyết. Trong thực tế chỉ có một Kierkegaard đầy tin tưởng nơi
Thượng đế, và không phải ông vẫn tin như thế mãi đâu, nhưng
ông đã qua những giai đoạn hầu như trụy lạc, mất hết tín ngưỡng
(giai đoạn hiếu mỹ), và giai đoạn duy luân lý (giai đoạn đạo hạnh);
rồi, sau bao ê chề, sau bao kinh nghiệm đau đớn ông mới hoàn
toàn can đảm để sống đức tin của người con đạo. Bởi vì triết hiện
sinh là triết về đời sống, và là triết về cuộc đời mà Kierkegaard đã
sống qua, cho nên câu hỏi thứ nhất trên đây không có căn bản
thực tế, và nếu vấn nạn đó có phần ý nghĩa thực tế, thì cuộc đời
của Kierkegaard là một câu trả lời sáng sủa: Đời sống của
Kierkegaard nói lên sự thực này là hễ con người muốn vươn tới
hiện sinh trung thực, thì nhất thiết phải vượt qua hai giai đoạn
trước để vươn tới giai đoạn tôn giáo như Kierkegaard.
