tổng quát giải thích tại đâu người ta đã sa vào những quyết đoán quá đà như
vậy:
1) Những vấn đề quy tụ trong 4 vấn đề kia là “những vấn đề tự nhiên con
người ai cũng phải đặt cho mình, không thể tránh được”
. Triết Tây
phương từ Thalès, Socrate, Platon tới nay chứng minh điều này. Và ai đọc
lịch sử triết Ân Độ, nhất là cuốn Bà-la-môn võng kinh (Brahmaja-lasutra),
tức cuốn đầu trong bộ Tạng-kinh (Sutrapitaka) cũng thấy ngay những vấn
đề như vũ trụ có cùng hay vô cùng, có hạn hay vô hạn, con người có hay
không có đồng nhất tính khi sống và sau khi chết, sau khi chết có còn hiện
hữu không hay chỉ là hư vô V.V.. Phật Thích Ca đã kê khai tất cả 84 học
thuyết đối nghịch nhau. Như vậy con người bất cứ ở văn minh nào và thời
đại nào cũng không thể không tự đặt cho mình những vấn để kia, vì chúng
trực tiếp liên can đến sinh hoạt tinh thần của con người.
2) Vậy chúng ta không có quyền thoái thác hoặc nhìn các vấn đề đó với
cặp mắt dửng dưng, bởi vì đối tượng của những tranh luận đó ăn liền với
bản chất con người chúng ta, cho nên ta có bổn phận nghiên cứu cẩn thận
với hy vọng rằng “những tranh luận của vũ trụ học duy lý kia đã do một sự
lầm lẫn, cho nên một khi phá tan được sự lầm lẫn này, lý trí con người sẽ
tìm lại được quyền hành lâu dài và an định đối với trí năng và các giác
quan”
. Sự vô lý của các học thuyết kia không ở tại đối tượng những vấn
đề họ tranh luận, nhưng ở tại cách giải quyết của họ, một giải quyết dựa
trên những sự lầm lẫn, những ảo tưởng: bởi vậy ta vẫn giữ hy vọng sẽ giải
quyết một cách đứng đắn, một khi biết tránh con đường của vũ trụ học duy
lý.
Nhìn vào hai phía, tạm gọi là phía chính đề và phía phản đề, Kant nhận
thấy lập trường bên chính đề có tính chất giáo điều và bên phản đề có tính
chất duy nghiệm và hoài nghi. Chủ trương của phía giáo điều cố nhiều ưu
điểm: trước hết là có lợi cho đời sống luận lý và đời sống tôn giáo; rồi cũng
có lợi cho sự suy tưởng và việc truy tầm, vì các phán quyết của chính đề có
thể thỏa mãn những đòi hỏi của lý trí đi tìm tuyệt đối; sau cùng các phán
quyết của chính đề còn ưu điểm thực tế vì được coi là phổ thông hơn.
