mình (đó là cái Kant gọi là những nguyên tắc thực hành chất thể), nhưng
phải nhìn vào hình thức tuyệt đối của quy luật đạo đức. Kant hiểu thấm thía
những ngụy tạo của tự ái và của hạnh phúc bản thân, nên ông đã dài lời phê
bình và dầy công vạch trần những cái đạo đức giả ẩn nấp sau những
nguyên tắc thực hành thường nghiệm. Sau khi viết “tình cảm khoái lạc hay
đau khổ vẫn chỉ dẫn cho mỗi người biết chọn cái hay cái tốt cho bản thân,
thì có thể là một quy luật chủ quan được coi là nhất thiết, những khách quan
mà coi thì vẫn là bất tất”, ông viết thêm câu mạnh mẽ này: “Giả thử tất cả
mọi người cùng đồng ý như nhau để lấy nguyên tắc tự ái và hạnh phúc bản
thân làm quy luật thực hành, thì sự đồng tâm nhất trí này cũng chỉ có tính
chất bất tất thôi: nguyên tắc quyết định như thế vẫn chỉ có giá trị chủ quan
và không thể nào có tính chất nhất thiết của một quy luật”
. Trường hợp
phổ quát giả tỉ và thường nghiệm này cũng giống loại phổ quát giả tỉ mà
Kant đã nói đến nơi Chương I phần thứ nhứt, khi bàn về hai đặc tính của tri
thức khoa học. Nó không được coi là thực sự phổ quát vì chỉ dựa vào những
kinh nghiệm thường ngày, chưa dựa vào lý trí.
Vậy phải làm gì để những quyết định của ta có giá trị đạo đức?
Kant đã trả lời ta nơi Định lý III của ông: “Nếu một hữu thể có lý trí
muốn nghĩ những châm ngôn hành động của mình như là những quy luật
thực hành phổ quát, thì phải nghĩ đến những nguyên tắc đó theo hình thức
mà thôi, đừng nghĩ theo chất thể”
. Thế nào là nghĩ theo hình thức?
Nghĩ theo hình thức là nghĩ đến quy luật đạo đức đó như một mô thức
không nội dung một quy luật chưa áp dụng vào trường hợp cụ thể nào hết.
Có thể nói đây là những thứ phạm trù nhưng lại khác với những phạm trù
của trí năng: các phạm trù trí năng chỉ có công dụng khi được kèm theo bởi
những niệm tưởng để rồi có thể có biểu tượng thường nghiệm; trái lại quy
luật đạo đức là một thứ phạm trù cần được giữ ở thể thuần túy thì mới bảo
đảm được tính chất trung thực của nó. Tất nhiên đây là những tôn chỉ hành
động, nhưng khi ta quyết định thì lại không được nhìn vào thực tại của
riêng mình: có thế, những quyết định của ta mới thực sự ngay chính. Và đó
