là “nghĩ đến những tôn chỉ của mình như nghĩ đến những quy luật thực
hành phổ quát”.
Có người sẽ nghĩ: nếu vậy làm sao có thể biết khi nào mình hành động vì
đạo đức, bởi vì mấy ai biết “quyết định theo hình thức của quy luật” là gì?
Sự thực không khó khăn gì hết, vì quy luật đạo đức là một cái gì Tạo Hóa
đã cho ta tự nhiên có khả năng, và quy luật này chỉ là tên gọi của lý trí thực
hành. Cho nên Kant viết tiếp: “Trí tuệ tầm thường nhất cũng đủ khả năng
phân biệt đâu là hình thức và đâu không phải là hình thức của tôn chỉ thích
ứng với quy luật phổ quát, và có thể biết ngay như vậy mà không cần phải
học hành gì hết”
. Thường khi phải quyết định hành động nào, ta vẫn
thấy lưỡng lự ít hay nhiều: phải chăng những lưỡng lự này nhiều khi do
những cân nhắc về lợi hay hại? Sự thực nhiều khi những lưỡng lự cũng do
những căn nguyên chính đáng khác, chẳng hạn vì sự việc quá phức tạp và ta
không thể quyết định trước khi biết rõ tất cả những phương diện khó hiểu
của nó. Tuy vậy, rất nhiều khi ta lưỡng lự, hoặc không dám quyết định, chỉ
vì không đủ can đảm gạt qua một bên những tình cảm riêng tư. Các nhà viết
tiểu thuyết và soạn kịch vẫn khai thác cách tài tình những va chạm giữa
những bổn phận đó, nếu đặt tình phụ tử lên trên hay đặt tình ái quốc? Tình
cha con hay là tình của người yêu? Tất cả, đối với Kant, vẫn còn là tình cảm
và thường nghiệm. Hễ vươn tới lý trí và quy luật của đạo đức, thì mới gặp
sự sáng sủa của phổ quát.
Thực thế, lý trí dẫn ta lên tới miền thanh quang của tự do. Tất cả những
gì chúng ta vừa nhận định trên đây có mục đích dẫn ta đến chỗ nhận với
Kant rằng không có đạo đức thì không có tự do, cũng như thiếu tự do thì
không thể có đạo đức. “Tự do và quy luật thực hành tuyệt đối liên hệ chặt
chẽ với nhau đến nỗi không thể có cái này mò không có cái kia”
. Mặc
dầu điều này được coi là khá rõ sau những nhận định từ trước đến nay,
chúng ta cũng nên bàn thêm chút ít.
Trước là câu “không có đạo đức, sẽ không có tự do”. Kant chứng minh
khá tỉ mỉ về mệnh đề này. Đại ý: luật đạo đức là gì, nếu không phải là gì,
nếu không phải là tôi tự buộc mình hành động theo lẽ phải, dầu hành động
