đó có sinh thiệt hại cho tôi. Mà sao tôi lại phải hành động để mang lại thiệt
thòi và đau khổ cho tôi? Vì lẽ phải dạy thế. Vì bổn phận làm người buộc tôi
phải hành động như thế. Như vậy chính quy luật đạo đức, dưới hình thức
những mệnh lệnh tuyệt đối, đã cho tôi chứng nghiệm một cách tuyệt đối
chắc chắn rằng tôi tự do. Tự do, tôi có thể làm hay không làm, hành động
theo mệnh lệnh của quy luật đạo đức hay hành động theo những xúi giục
của bản năng: tôi được chọn làm một hữu thể “thành phần của thế giới khả
niệm” hay chọn làm sự vật của thế giới thiên nhiên khả giác. Sự chọn này
được đặt ra trước mắt tôi một cách hiển nhiên nơi quy luật đạo đức, nhân đó
Kant viết: “Vậy chính quy luật đạo đức mà chúng ta cũng có ý thức một
cách trực tiếp thoạt khi chúng ta nêu lên những tôn chỉ của ý chí: chính quy
luật đạo đức được đặt ra trước mắt ta và dẫn ta tới quan niệm tự do, xét như
tự do được biểu tượng như một nguyên tắc quyết định cho ý chí của ta, một
nguyên tắc không bị chi phối bởi một điều kiện khả giác nào hết, nhưng
hoàn toàn độc lập đối với những điều kiện khả giác”
(1)
.
Câu trên đây của Kant rất súc tích, và ta cần hiểu tầm quan trọng của ý
nghĩa nó. Trước hết ông nói ai cũng trực tiếp nhận thấy luật đạo đức mỗi
khi quyết định về hành động của mình; ta có thể có nhiều loại hành động và
rất nhiều trường hợp cho những thứ hành động đó, nhưng lý trí chỉ là một.
Bởi vậy mỗi khi chúng ta quyết định về bất cứ hành động nào, ta cũng thấy
quy luật đạo đức hiện ra với hình thức tổng quát này: “Anh hãy hành động
làm sao để anh có thể ước muốn hết mọi người hành động như vậy”. Ta có
ý thức trực tiếp về quy luật đạo đức này. Kế đến Kant quyết rằng chính quy
luật đạo đức tỏ cho biết ta tự do: ta biết ta tự do, vì hành động của ta không
bị kích động bởi những sự kiện khả giác, nhưng ta quyết định một cách
hoàn toàn theo lý trí. Cái gì bị kích thích bởi những điều kiện khả giác, thì
thuộc loại các hiện tượng tất định của thiên nhiên. Còn cái gì không hành
động do sức thúc đẩy của những điều kiện khả giác, thì ta phải công nhận
rằng nó đã hoạt động như một vật tự thân: nó đã tự động. Đó là tự do.
Nhưng tự do cũng do tự nhiệm: nếu ta nhận mình là hữu thể tự do, ta có
bổn phận phái thực hành những mệnh lệnh của quy luật đạo đức. Đôi khi,
