đức luôn mặc cái hình một mệnh lệnh, nghĩa là một lệnh truyền phải làm
điều gì.
Trên đây ta thấy Kant nói nơi ĐỊNH LÝ III “con người có lý trí phải nghĩ
đến tôn chỉ hành động của mình như là những quy luật thực hành phổ quát,
và đừng nhìn vào chất thể của những nguyên tắc điều hành ý chí, nhưng
phải nhìn vào hình thức những nguyên tắc đó”. Nhìn vào hình thức của quy
luật đạo đức: đó là cái bảo đảm cho sự tự do. Tất nhiên tự do đây không có
nghĩa tầm thường của tự do dân chủ, tự do ngôn luận, tự do đi lại. Tự do
đây có nghĩa siêu hình học: tự do là hoàn toàn tự mình quyết định, không bị
chi phối bởi tự ái hay tư lợi, bởi tâm tình hay dư luận. Cho nên, Kant viết:
“Lý trí thuần túy, tự nó thực hành, trực tiếp ra luật cho ta. Chúng ta quan
niệm ý chí phải hoàn toàn độc lập với những điều kiện thực nghiệm, nhân
đó nó được coi như ý chí thuần túy. Ý chí thuần túy hoàn toàn quyết định
theo hình thức của quy luật đạo đức: đó là điều kiện cao nhất của tất cả các
tôn chỉ hành động”
. Không thể nào nói rõ hơn về tính chất khả niệm
của ý chí cùng là sự ý chí hoàn toàn độc lập đối với những điều kiện của
kinh nghiệm, Kant đã dùng tới chữ “ý chí thuần túy” để nói lên sự siêu việt
của nó đối với những gì là hiện tượng của lãnh vực tất định.
Một điểm nữa không kém quan trọng của ý chí thuần túy, đó là tính chất
chứng nghiệm của nó. Con người ý thức rõ ràng về bản chất tự do của quy
luật đạo đức, tức của những quyết định đạo đức của mình, đồng thời con
người ý thức về sự hiền nhiên của quy luật đạo đức. Kant đã gọi tính chất
hiển nhiên này bằng một thành ngữ thoạt nghe có vẻ mâu thuẫn: “sự kiện
của lý trí”. Nói sự kiện là nói một cái gì xảy ra và ta kinh nghiệm được thực
sự. Nói lý trí là nói lãnh vực khả niệm, vượt quá tầm kinh nghiệm của ta.
Nhưng Kant không tự mâu thuẫn đâu. Ông đã cân nhắc nhiều trước khi
dùng, và ông đã dùng nhiều lần thành ngữ này để nói lên cái kinh nghiệm
duy nhất của con người về một thực tại khả niệm. Như vậy con người đồng
thời có kinh nghiệm về hai thực tại: kinh nghiệm rằng quy luật đạo đức có
bản chất thuần túy và tính cách mệnh lệnh, và kinh nghiệm mình tự do
trong sự quyết định cũng như trong sự thi hành những mệnh lệnh kia. Kant
