vật chất (bởi vì quy luật này không nhắm một mục tiêu cụ thể nào hết), cả
về dàng tương giao (bởi vì ai cũng phải làm như thế, không trừ một người
nào).
Quan niệm đạo đức của Kant thực sự là quá cao theo cảm nghĩ của nhiều
người. Xem ra ông đòi hỏi quá nhiều mà không trả lại cho con người cái gì
hết. Nhưng xin hỏi người ta muốn được trả lại cái gì? Bởi vì nếu chúng ta
hành động để cầu ước một lợi ích hay cầu được hạnh phúc, thì hành động
của ta sẽ còn được bảo đảm là một hành động đạo đức? Hành động như thế,
có khi tốt nhưng cũng thường khi xấu, và như vậy mất hẳn tính chất đạo
đức rồi. Tuy nhiên Kant cũng cho ta thấy phần thưởng tinh thần (nếu có thể
gọi là phần thưởng) của hành vi đạo đức: khi hành động theo quy luật đạo
đức, ta tự biết mình đã vượt lên trên vạn vật và nhập vào thành phần của
một “triều đại những cứu cánh”. Ngày nay bên cạnh những phong trào cổ
võ cho “một thế giới tốt lành hơn”, trong đó người ta biết yêu thương nhau
hơn và giải quyết tất cả mọi tranh chấp trong một niềm thông cảm nhân
đạo, chúng ta còn nghe một Teilhard de Chardin đưa ra cái nhìn vừa khoa
học vừa triết học về một nhân loại mới. Theo ông thì con người đã qua giai
đoạn dự nhân (pré-humain), hiện đang ở giai đoạn nhân (humain) và đang
vươn tới giai đoạn chót mệnh danh là siêu nhân (ultra humain): từ khởi thủy
ăn lồng ở lỗ, con người đã dần dần thành người biết dùng lý trí hơn, nhưng
vẫn giữ cái thói lục súc: nhìn vào xã hội ngày nay, ta phải buồn rầu nói với
ơaspers rằng con người vẫn chưa dứt bỏ được cái luật đạo đức của cầm thú,
cắn giết nhau, hằm hè nhau: “Người với người như lang với sói” (homo
homỉnỉ lupus). Tuy nhiên, khi nhìn bao quát tất cả quá trình của mấy triệu
năm tiến hóa của vạn vật và của loài người, Teilhard có lý để tin tưởng càng
ngày con người càng ý thức được rằng họ cùng chung một gốc (mà ông gọi
là Anthropogénèse: sự thành người): khi đó xã hội loài người yêu thương
nhau như anh em một gia đình. Ông viết: “Một cách bao quát, ta thấy chung
quanh ta, dưới sức ôm ghì không thể cưỡng lại được của một Hành
tinh (trái đất) càng ngày càng nhỏ lại trước mắt ta, và sức ôm ghì mãnh
liệt của một Tư duy càng ngày càng quy lại trên chính mình: cái đám người
