thích của Alquié. Vậy ta phải trung thành với chữ và với ý của Kant. Chữ,
thì Kant chỉ viết như trên, và khi cần chú giải thì ông viết thêm: “Sự tin
chắc rằng ý hướng bất di bất dịch của mình trong con đường đạo đức xem
ra không thể có nói một vật thụ tạo (con người). Bởi vậy đạo lý của Kitô
giáo cho rằng sự tin tưởng nọ chỉ có thể phát xuất từ chính tinh thần làm
nên sự thánh thiện, nghĩa là do sự quyết chí tiến mãi trên đường đạo đức.
Còn như trong trật tự thiên nhiên, những ai đã dùng phần lớn cuộc đời và
nhất là về cuối đời đã sinh hoạt đúng theo những nguyên tắc đạo đức đích
thực, thì họ được an ủi trong niềm hy vọng (nếu không phải là biết chắc)
rằng họ sẽ đứng vững trong những nguyên tắc đó trong một sự hiện hữu nối
tiếp sau cuộc đời này; và họ có thể nhìn thấy một viễn tượng một tương lai
toàn phúc”
. Lời lẽ của Kant thực là rõ ràng cho những ai quen với tư
tưởng của ông và của những tác giả thông thạo đạo lý Kitô: ông so sánh hai
cái nhìn, một của đức tin Kitô giáo, và một của triết học. Theo đạo lý Kitô,
thì tâm hồn thánh thiện của một người làm người ấy tin tưởng chắc chắn
mình sẽ hướng mãi và tiến mãi về sự thiện toàn hảo trong cuộc đời bên kia
thế giới. Còn theo triết học (mà Kant gọi là “theo trật tự tự nhiên”), con
người không có được niềm tin vững chắc của người con đạo, nhưng có thể
được an ủi trong niềm hy vọng rằng họ sẽ vẫn đứng vững trong đường đạo
đức như thế sau khi chết, và vững trong sự muốn tiến lên đến tột bực của
đạo đức và nhân đó sẽ thấy mở ra cho họ một tương lai toàn phúc.
Giải thích như vậy, chúng ta mới trung thành với tư tưởng của Kant trong
hai cuốn Phê bình lý trí thuần túy và Phê bình lý trí thực hành: với cuốn
trước, Kant không thể quả quyết rằng sẽ có những cuộc đời kế tiếp nhau nơi
trần gian, vì nói như vậy là vượt quá giới hạn của tri thức. Nhưng lý trí thực
hành lại bắt ta công nhận một sự sống còn bên kia thế giới, bảo đảm cho sự
tiến triển vô cùng của linh hồn trên đường đạo đức. Kant chỉ có thể quyết
như thế, quyết rằng linh hồn bất tử, con người có một cuộc sống sau khi
chết. Cuộc sống đó thế nào, triết học không thể trả lời. Và để thỏa mãn sự
đòi hỏi của ta, ông đã mượn một sự so sánh để gạn đưa ra một giải đáp: đức
tin tôn giáo mang lại cho con người một niềm tin chắc chắn về đời sau, thì
