và những trang trước này cũng đã phần nào cho thấy lý trí thực hành bắt ta
công nhận có Thượng Đế vì nếu không, sinh hoạt đạo đức của con người sẽ
mất hết ý nghĩa.
2) Tuy nhiên sự giải đáp của lý trí thực hành không ở trên cùng một bình
diện với những đòi hỏi của lý trí lý thuyết. Kant nói lên điều này khi viết:
“Có phải vì thế mà tri thức ta được lý trí thực hành nới rộng ra không ? Tất
nhiên có nới rộng, nhưng về phương diện thực hành thôi”
nhớ lý trí thực hành không quyết định về những đối tượng của tri thức,
nhưng về những hành vi của sinh hoạt. Ta cũng nhớ trong việc quyết định,
lý trí thực hành không hành động như lý trí lý thuyết: trong khi lý trí lý
thuyết dùng diễn dịch và niệm tưởng để giúp trí năng nhận ra những đối
tượng, thì lý trí thực hành lại dùng tiêu biểu, và ta nhớ tiêu biểu không dựa
vào một niệm tưởng nào hết, bởi vì chúng ta ở trong lãnh vực những hành
động tự do của những thực tại tự thân, nên lý trí thực hành không dựa vào
một trực giác nào hết, dầu là trực giác khả giác hay trực giác thuần túy.
Như thế không có nghĩa là sự tin tưởng của ta về linh hồn bất tử không
chắc chắn bằng tri thức của khoa học. Tưởng không cần trở lại vấn đề này,
vì đã được bàn đến cách đầy đủ ở trên kia. Chỉ cần nhớ rằng lý trí thực hành
cũng có những chân lý rất hiển nhiên và chắc chắn của nó: hiển nhiên và
chắc chắn không kém gì (nếu không hơn) những chân lý của tri thức lý
thuyết. Chúng ta biết nhau, tin nhau và hiểu nhau: đó là niềm tin của lý trí
thực hành. Còn chúng ta học toán, học lý hóa, học y được: đó là tri thức của
lý trí lý thuyết. Hai vợ chồng sau nhiều năm chung sống được coi là hiểu
biết nhau lắm và càng yêu nhau hơn: sự biết này chắc không có gì giống với
cái biết của tri thức khoa học, nhưng không ai chết cho những tri thức khoa
học, trong khi hàng ngày con người vẫn sẵn sàng chết cho những kẻ mình
yêu.
B. CÓ THƯỢNG ĐẾ.
Kant đi tới Thượng Đế cũng do con đường vừa đưa tới chỗ nhận ra linh
hồn bất tử: con đường này không dựa trên những lý luận của lý trí lý thuyết,
nhưng trên nền tảng ủa lý trí thực hành tức lý trí làm cho con người là một
