cách “vươn lên” này ở cả hai loại phán đoán: phán đoán xác nhận
(jugement déterminant) và phán đoán suy luận (jugement réíléchissant).
Thế nào là một phán đoán xác nhận? Khi ta đi từ một quan niệm phổ
quát đến việc nhận ra sự áp dụng của nó trong một trường hợp đặc thù, đó
là ta đã thực hành một phán đoán xác nhận. Loại phán đoán này giả thiết
một quy luật đã được công nhận là chắc chắn và phổ quát, nên khi phán
đoán ta chỉ mang luật đó áp dụng vào thực tại thôi, không có vấn đề xét
xem luật đó có phải là một định luật chắc chắn không. Thực ra, nếu còn có
vấn đề như vậy thì không phải là phán đoán xác nhận. Còn như loại phán
đoán suy luận thì ngược hẳn: đó là cách nhận thức đi từ những sự kiện lẻ tẻ
và rời rạc tới sự tìm ra một định luật phổ quát cho chúng. Trong cuốn Phê
bình khả năng phán đoán, Kant hầu như chỉ bàn luận về loại phán đoán thứ
hai này thôi, thành thử người ta có thể gọi cuốn này là “Phê bình về phán
đoán suy luận”. Chúng ta đã theo dõi Kant trình bày tỉ mỉ về loại phán đoán
xác nhận nơi cuốn Phê bình lý trí thuần túy, vì ở đó các phạm trù giữ vai trò
những định luật vừa tiên thiên vừa phổ quát: chính các phạm trù của trí
năng thuần túy ấn định cách tri thức của con người, cho nên Kant mới viết
câu mà ta còn nhớ “các phạm trù vạch trước những định luật tiên thiên cho
các hiện tượng và cho thế giới xét như thế giới là tổng số các hiện tượng”.
Trong việc nhận thức các sự vật, trí năng ta hành động đúng theo như các
định luật được vạch sẵn: ta gọi các định luật này bằng danh từ “phạm trù”,
vì chúng là khuôn vàng thước ngọc cho những phán đoán cụ thể của ta.
Công việc của phán đoán suy luận không đơn giản và dễ hiểu như thế. Ta
hãy nghe Kant trình bày về bản chất của những phán đoán suy luận “Phán
đoán suy luận đi ngược từ cái đặc thù lên tới cái phổ quát: nó cần một
nguyên tắc chỉ đạo, và tất nhiên không thể tìm thấy nguyên tắc này nơi kinh
nghiệm vì chính kinh nghiệm đang cần một nguyên tắc để thống nhất kinh
nghiệm, một thứ nguyên tắc thường nghiệm, nhưng lại ở vào bậc cao nhất vì
có thế nó mới có thể đi tới một sự xếp đặt tất cả các nguyên tắc thường
nghiệm kia thành một hệ thống. Sự phán đoán suy luận phải tự ban cho
mình một định luật siêu nghiệm chứ không thể rút ra từ một nguồn gốc siêu
