nào trong con người, và cũng không ở một nguyên tắc thường nghiệm nào
nơi vũ trụ, nhưng nó do sự điều hòa kỳ diệu nơi nhiều tài năng của con
người, và cũng do sự nhận thức từ nguyên tắc thường nghiệm này qua
nguyên tắc thường nghiệm kia cho tới khi đạt được nguyên tắc tối thượng
cho các nguyên tắc đó. Kinh nghiệm hằng ngày cho thấy cũng sống trong
một xã hội, một hoàn cảnh, mà có người biết suy, có người không biết suy.
Vậy khả năng biết suy như thế, đó là chính đối tượng nghiên cứu của Kant
trong cuốn Phê bình khả năng phán đoán.
Như thế ta mới hiểu tại sao “sự thống nhất bất định và sự điều hòa tự do
giữa các tài năng con người đã cấu tạo nên cái được coi là sâu xa nhất trong
tâm hồn con người, và nó còn hướng dẫn con người tới chỗ đạt được cái
cao siêu nhất, tức đối tượng của khả năng ước muốn, đồng thời giúp con
người có thể vượt từ khả năng tri thức qua khả năng ước muốn”
. Hành
vi phán đoán chỉ được coi là sâu xa nhất và kỳ diệu nhất thôi, còn đối tượng
của khả năng ước muốn, tức sự thiện toàn hảo, mới là thực tại cao siêu
nhất’. chúng ta đã nói là với cuốn Phê bình lý trí thực hành, con người đã
đạt được điểm tối cao của hệ thống triết học Kant.
Nói “thông nhất bất định” nhưng có thống nhất thực sự, - nói “điều hòa
tự do” nhưng có điều hòa thực sự trong mỗi phán đoán suy luận của con
người. Vậy tất nhiên phán đoán suy luận có nguyên tắc tiên thiên của nó,
mặc dầu lá một nguyên tắc kỳ diệu? Đúng thế. Và ta thấy đã là người biết
suy nghĩ, ai cũng luôn có những phán đoán suy luận. “Bởi vậy phán đoán
cũng có nguyên tắc tiên thiên để phán đoán về sự có thể có thiên nhiên,
nhưng đầy là một nguyên tắc chủ quan: nhờ nguyên tắc này, phán đoán
không vạch ra luật lệ cho thiên nhiên, nhưng là cho chính mình
(héautonomie), nghĩa là cho sự suy nghĩ của mình về thiên nhiên: người ta
có thể gọi nguyên tắc này là định luật về sự xác định tổng quát cho các định
luật thực nghiệm trong thiên nhiên. Óc phán đoán của con người không
thấy định luật này một cách tiên thiên ở nơi thiên nhiên, nhưng đã chấp
nhận như thế hòng tạo nên một trật tự dễ hiểu cho trí năng, và nó làm như
