CHƯƠNG I PHÁN ĐOÁN THẨM MỸ
Trước hết nên ghi nhận rằng phán đoán thẩm mỹ không giống với phán
đoán tri thức: phán đoán thông thường là hành vi của trí năng và luôn dựa
trên một quan niệm, thành quả của nó là một tri thức. Còn phán đoán thẩm
mỹ là hành vi của khả năng cảm giác siêu nghiệm, nó không dựa vào một
quan niệm nào và không dẫn tới một tri thức nào: nó mang lại cho ta một
cảm tưởng khó diễn tả bởi vì nó xây trên cảm giác. Người ta vẫn thường nói
“Không thể tranh luận về những sở thích của mỗi người”.
Như vậy phán đoán thẩm mỹ không những nặng tính chất chủ quan, mà
còn là một hành vi hoàn toàn chủ quan. Phán đoán thẩm mỹ cũng có hai
hình thái như phán đoán tri thức. Chúng ta đã làm quen với hai hình thái
của phán đoán tri thức: tri thức thường nghiệm và tri thức tiên thiên của
khoa học. Ở đây ta cũng có hai hình thái khác nhau của phán đoán về sở
thích: phán đoán theo cảm giác thông thường, và phán đoán theo thẩm mỹ.
So sánh một phán đoán cảm giác thông thường với một phán đoán thẩm mỹ
đích thực, Kant cho thấy thứ trước vị kỷ, thứ sau không vị kỷ; thứ trước là
việc riêng tư và chỉ đúng cho một người và ở một trường hợp nào đó thôi,
thứ sau thì đúng cho mọi người và mọi thời v.v... Tóm lại, Kant không
nhắm nghiên cứu về những phán đoán thẩm mỹ, tức những phán đoán theo
tiêu chuẩn tiên thiên của cảm giác tính con người. Cho nên “ta gọi một vật
là đẹp và cái khả năng của ta để phán đoán chiếu theo sự vui thỏa của cảm
giác thì gọi là sở thích (gôut). Thực vậy, căn nguyên phát sinh cái thú vị kia
không phải là một cảm giác và cũng không liên quan đến một quan niệm
nào hết, nhưng ở tại mô hình của sự vật và sự suy nghĩ của ta: đó chỉ là tính
cách chính đính của những phán đoán thường nghiệm nói chung (sự chính
đính này nói lên sự thống nhất giữa lý trí và trí tưởng tượng con người), và
nó được thực hiện khi có sự hòa hợp giữa biểu tượng ta có về sự vật và sự
suy luận của ta”
.
Nói cách khác, phán đoán thẩm mỹ cho phép ta quyết một sự vật là đẹp,
sự quyết này không do một quan niệm nào hết (vì phán đoán thẩm mỹ
