đoán đạo đức, và ta nhớ rằng chỉ những mệnh lệnh tuyệt đối mới có giá trị
đạo đức, còn như những châm ngôn hướng dẫn hành động theo tư lợi thì
không có giá trị đạo đức. Đây cũng vậy, phán đoán thẩm mỹ là một phán
đoán của cảm giác, nhưng cảm giác cũng có hai loại: cảm giác hình thức và
cảm giác chất thể. Cảm giác chất thể trói buộc ta vào từng sự vật và sui nên
những thèm muốn của nhục dục: cho nên mới có chuyện “mẹ hát con khen
hay”. Muốn đạt tới mức một phán đoán thẩm mỹ đích thực thì phải gạt cái
riêng tư ra một bên, không những riêng tư theo nghĩa của anh hay tôi,
nhưng còn theo nghĩa nó là cái này hay cái kia: làm như thế để đạt tới cái
mô hình đẹp nơi sự vật đẹp kia thôi. Như thế nghĩa là tuy tôi đã nhìn vào sự
vật đẹp mới lãnh hội được cái mô hình đẹp, nhưng không nên lưu ý về cái
sự hiện hữu cụ thể của vật đó. Kant viết: “điều chúng ta cần biết là chính
biểu tượng tôi có về sự vật kia đã gây nên trong tôi cái khoái cảm, mặc dầu
tôi hoàn toàn dửng dưng về sự hiện hữu của sự vật đó. Như vậy dễ thấy
chính biểu tượng cửa sự vật đó ở trong tôi mới là điều quan trọng, chứ
không phải sự hiện hữu cụ thể của sự vật đó, và chính biểu tượng đó làm
cho tôi có thể nói rằng đẹp và chứng tỏ rằng tôi có khiếu thẩm mỹ. Ai cũng
nhận rằng khi những phán đoán của ta về cái đẹp có pha trộn một chút tư lợi
thôi, thì phán đoán sẽ phán đoán thiên lệch, không đáng gọi là một phán
đoán thuần túy thẩm mỹ”
.
Để làm sáng tỏ tính chất thuần túy và vô tư của thẩm mỹ, Kant đã so sánh
thẩm mỹ với những tình cảm tương tự như “thú vị” (agréable) và “tốt”
(bon). Thế nào là Đẹp? Thế nào là Tốt? Thế nào là Thú vị? Xem cả ba
giống nhau ở chỗ được ta ưng ý nhưng xét kỹ thì chúng khác nhau lắm.
Theo Kant thì Thú vị “là cái làm vui thỏa giác quan ta nơi những cảm giác
của ta”
: như vậy Thú vị nằm trong lãnh vực cảm giác thường nghiệm và
liên can đến sự hiện diện của sự vật, vì chính sự vật mới gây nên được cái
cảm giác thú vị cho giác quan ta. Trái lại, cái Đẹp cùng với niềm vui thỏa
nó mang lại cho ta thì không lệ thuộc vào sự vật, nhưng chỉ liên can đến
biểu tượng sự vật trong tâm trí tôi: nói cách khác, cái Đẹp của thẩm mỹ là
một mô hình, trong khi đối tượng gây nên Thú vị thì hiện hữu thực sự như
